भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 412

bharat savitri -vasudevasharan agraval
5. udyog parv

adhyay : 94-103

galav-charit
Prev.png

kauravoan ki sabha mean upasthit muniyoan mean narad bhi the. duryodhan ko upadesh dene ki unaki bari aee, “he kurunandan, hitaishi suhrid durlabh hai. usaki bat manani chahie. hath karana uchit nahian, usaka parinam bhayankar hota hai. ek katha kahata hooan, use suno. pahale vishvamitr rrishi ki galav nam ke muni ne bahut seva ki. apane shishy ki bhakti se vishvamitr prasann hue aur use jane ki anumati di. galav ne kuchh guru-dakshina dene ki ichchha prakat ki.

vishvamitr usaki seva se hi prasann the, par galav ke bar-bar agrah karane se ve rusht ho gaye aur unhoanne 800 shyam karn gho de, jinaka ek kan kala aur shesh rang shvet ho, lane ko kaha. guru ki bat sunakar galav ki to bhookh-pyas jati rahi. vah sookhakar kaanta ho gaya. chinta mean dooba hua vah soch raha tha ki maianne aj tak kisi se kuchh nahian maanga, kyoan n maian mahayogi sab devoan mean shreshth vishnu ki hi sharan mean hi jaooan? tatkal usake samane garu d ji prakat hue. garu d ne usaki ichchha janakar kaha, “bhagavan vishnu sabaki kamana poori karate haian. tum jahaan kaho, tumhari kamanapoorti ke lie maian tumhean vahaan le chalooan.” yah kah kar garu d ne charoan dishaoan ke bhoogol ka varnan kiya.[1]

dikh-varnan

yah dikh-varnan gupt yug ki visheshata thi. sthal aur jal se yatra karane vale anek sarthavah aur saanyatrik potadhyakshoan ko is prakar ke dikh-varnan ki avashyakata p dati thi. unake sage-sambandhi bhi puranoan ki kathaoan ke dvara inhean sunana chahate the. atev is prakar ke chhote-b de kee dikh-varnan us samay rache gaye, jo sahity mean p de rah gaye the. mahabharat ke sabha parv mean jo arjun, bhim, nakul, sahadev in charoan bhaiyoan ki digvijay ka varnan hai, usamean kushan-gupt-yug ke jal-thal margoan ka vistrit ullekh hai. usi ke age upayan parv mean bhi dikh-varnan ke ashray se us samay ki bharatavarsh ki arthik sthiti aur vyapar ka bahut moolyavan varnan surakshit rah gaya hai. isaki vyakhya ham pratham bhag mean vistar se kar chuke haian. isi prasang mean ‘valmiki ramayan’ ke kishkindha kand ke digvarnan ka bhi smaran ata hai[2], jisamean yavadvip (java) ke sapt rajy aur suvarn dvip (sumatra) se lekar madhy eshiya ki shailoda nadi (vartaman khotan nadi, jahaan yashav ki khanean haian) aur uttar kuru (chini turkistan) tak ka ullekh aya hai.”

Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. a. 106-109
  2. a. 40-43

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah