भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 626

bharat savitri -vasudevasharan agraval
12. shanti parv

adhyay : 129-167

84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh

adhyay 150-151 mean ek bahut hi manohar kahani di gayi hai. usaka uddeshy yah batana hai ki balavan shatru se loha lekar bhi durbal raja prajna ya buddhi ke jor se kaise apani raksha kar sakata hai. kahate haian ki himalay mean semal ka ek pe d tha. usake gudde, shakha aur patte sab sakushal dekhakar narad ne poochha ki paha d ki chotiyoan aur b de-b de vrikshoan ko ukha d pheankane vale balavan vayu ke hote hue tum itani achchhi dasha mean kaise ho? semal ne kaha, “maian buddhi ke bal se apani raksha karata hooan.” yah sunakar narad ne vayu se chugali khaee, jise sunakar vayu kruddh hua aur semal par chadhaee karane ke lie us jangal mean aya. yah dekhakar semal ne socha, ‘koee doosara vriksh mere saman buddhiman nahian hai. maian apane buddhibal se is bhay ko par karooanga’.[1] tab semal ne apani pattiyaan, tahaniyaan aur shakhaean gira dian. vah mote guddoan ke sath thooanth matr ban gaya. usane muskarakar vayu ka mukabala kiya aur vayu ka andh d usaka kuchh n biga d saka. achchhi niti to yahi hai ki durbal balavan ke sath vair n kare, kintu yadi mauka p d hi jay to buddhi se apani raksha karani chahie.[2]

lobh

prashn yah uthaya gaya hai ki raja ke sabase b de papoan mean kaun b da pap hai? uttar mean kaha gaya hai ki lobh sabase b da dushkarm hai. lobh se krodh, lobh se kam, lobh se moh, maya, abhiman, ak d, jua, lajja ka parityag, shri nash aur dharm sankshay, chinta aur aprajnata sabhi kuchh lobh se ho jata hai.

anyay, vitark, vikarm, koot vidya adi, roop aur aishvary ka mad, sab mean avishvas, kutilata, sab mean ayuktata aur abhidroh, paraye dhan ka haran, parastri par kudrishti, vagveg, manas veg, ninda veg, kam aur bhookh ka veg, darun mrityu, eershya veg, mithya veg, ras lolupata, shrot veg, ninda aur shekhi, matsary, dushkarm, sab tarah ka sahas, ye sab lobh se utpann ho jate haian. budhda hota hua bhi vyakti inhean nahian chho data. jitana adhik milata hai, utana hi adhik lobh badhata hai, jis prakar samudr ka pat b di-b di nadiyoan ke jal se bhi poora nahian bharata. atev apane ap ko jitakar lobh ko vash mean karana chahie. shastroan ke pandit bhi, b de logoan ke b de-b de sanshayoan ko apani buddhi se katane vale vyakti bhi lobh ke jal mean phans jate haian. aise log apane-apane jhande lagakar sansar ko moo d lete haian.[3]

ek sanatan marg ko meantakar apane yukti bal se ve dharm ki saik doan rahean nikal dete haian. lobh se grast hokar ve sanstha ko bech dalate haian. lobh se grast buddhi vale logoan mean darp, krodh, mad, svapn, harsh, shok, atimanita ye dosh bhi a jate haian.

isi prasang mean prajnadarshan ke anuyayi buddhiman vyaktiyoan ke gunoan ki bhi ek lambi soochi di gee hai. jaise shishtacharapriy, dant, sukh-duahkh mean samabhav vale, satyaparayan, data, yachana rahit, dayavan, pitri, devata aur atithiyoan ke premi, sarvopakari, dhir, sarvabhootahitakari, sab kuchh de dalane vale, dharm karyoan mean parangat or avichal asanbhinn-vritt, atrasadayak, araudr, satpath mean sthit, kam-krodh rahit, nirahankari, suvrati, sthir aur maryadavan vyaktiyoan ke pas jakar dharm ke vishay mean prashn karana chahie, kyoanki ve bhoomi ya yash ke lie dharmacharan nahian karate. vah to unaka svabhav hi ho jata hai. bhay, krodh, chapaly, shok, dharm ka dikhava, guhy adi unamean nahian hota. ve lobh-moh rahit hote haian.[4][5]

tika tippani aur sandarbh

  1. kian tu buddhaya samo nasti mam kashchidvanaspatiah.
    tadahan buddhimasthay bhayan mokshye samiranath.. (151-16)
  2. tasmadvairan n kurvit durbalo balabalataraiah. (151-27)
  3. dharmavaitansikaah kshudra mushnanti dhvajino jagath. (152.16)
  4. shishtaanstu pariprichchhetha yanvakshyami shuchivratanh.
    yeshu vrittibhayan nasti paralokabhayan n ch..20..
    nabhisheshu prasangoasti n priyashvapriyeshu ch.
    shishtacharah priyo yeshu damo yeshu pratishthitah..21..
    sukhan duahkhan paran yeshaan saty yeshaan parayanamh.
    dataro n grihitaro dayavantasthaiv ch..22..
    pitridevatitheyashv nityodyuktastathav ch.
    sarvo pakarino dhiraah sarvadharmanupalakaah..23..
    savartabhootahitashvaiv sarvadeyashv bharat.
    n te chalayituan shakya dharmavyaparaparagaah..24..
    ne teshaan bhidyate vritan yatpura sadhubhiah kritamh.
    n trasino n chapala n raudraah satpaye sthitaah..25..
    te sevyaah sadhubhirnityan yeshvahiansa pratishthita.
    kamakrodhavyayeta ye nirmama nirahankritaah.
    suvrataah sthiramaryada tanupasv ch prichchh ch..26.. (a. 152)
  5. a. 152

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah