भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 588

bharat savitri -vasudevasharan agraval
12. shanti parv

adhyay : 74-90

77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh

agale adhyay mean ail pururava aur kashyap ke sanvad ke roop mean raja ke lie achchhe purohit ki prashansa ki gee hai, aur us vaidik siddhant ki vyakhya hai, jisake anusar purohit brahman aur kshatriy raja ek doosare se milakar rahate haian.[1] jab kshatriy brahman purohit ko tyag dete haian, to us raja ke rajy mean n vrishabh bojha dho sakate haian aur n dahi-doodh ke matake mahe jate haian aur n yajn hota hai. vaidik svadhyay ka kram toot jata hai aur sare rajy mean dasyu badh jate haian. brahm aur kshatr ek-doosare ke adhe haian. ye donoan ek-doosare ke anukool rahakar hi mahati shri ka sanvardhan karate haian. inake apasi virodh se sab kuchh sanpramoodh ho jata hai. yahaan us sandhi puran ka ullekh hai jisaka varnan panini ne mishran chanupasvargamasandhau[2] sootr mean kiya hai jisake anusar brahman mantri aur kshatriy raja ek doosare se milakar rahate the. kautily ke granth mean brahm-kshatr ki sandhi ka jo paramparagat arth tha, vah kashika ke udaharan mean milata hai.[3] donoan ke lie is puran sandhi ka palan avashyak tha.

unake udaharan magadharaj ajatashatru aur unake mahamantri varshakar, koshalaraj vidoodabh ke mahamantri dirghacharayan, vatsaraj udayan ke mahamantri yaugandharayan, magadhadhipati chandragupt maury ke mantri achary chanaky, ashok ke radhagupt, avantiraj mahapalak ke mahamantri achary pishun, chandapradyot ke bharat rohak, avantiraj aanshumukh ke achary ghotamukh, kosalaraj parantap ke kaniankabharadvaj, panchalaraj brahmadatt ke achary babhravy adi namoan se milate haian. yadi brahman-roopi brahmavriksh ki raksha ki jay to vah madhu aur suvarn ki vrishti karata hai aur yadi usaki raksha n ki jay to vah aansuoan se rota hai. ail-kashyap-sanvad ke roop mean brahm aur kshatr ke dharm ka varnan kiya gaya hai aur pap aur puny ka sundar chitr khiancha gaya hai.

is varnan ka yah shlok ati udatt haiah

punyasy loko madhumadh dhritarchirhiranyajyotiramritasy nabhiah.
tatr prety modate brahmachari n tatr mrityurn jara not duahkham..[4]

in b de aur tejasvi shlokoan ki rachana kisi prachin vaidik charan mean huee jan p dati hai.[5]

adhyay 75 mean muchakund aur vaishravan ke sanvad ke roop mean yah kaha gaya hai ki kuber ne muchakund ko rajy dene ki ichchha prakat ki, kintu muchakund ne use lene se inkar kar diya jise usane svayan apane bahubal se n jita ho.[6] raja ke lie achar dharm yah bhi kaha gaya hai ki yadi vah chori kiye hue dhan ka pata n laga sake, to apane kosh se usaki poorti kare.[7]

adhyay 78 mean 34 shlokoan ka git hai, jise kekay desh ke raja ne rakshas aur dasyuoan ke nirakaran ke lie gaya tha. is gan ka pahala shlok vahi hai, jo chhandogy upanishadh mean milata haiah

n me steno janapade n kadaryo n madyapah.
nanahitagnirnayajva mamakantaramavishah..

is prakar ke rajadharm vishayak kee gitoan ko yahaan uddhrit kiya gaya hai. jnat hota hai ki janapad yug mean unaki rachana gramin kavita ke roop mean huee thi.[8]

tika tippani aur sandarbh

  1. yatr brahm ch kshatran ch samyan chau charatah sah. atharvaved; brahmakshatran hi sarveshaan dharmatmaan moolamuchyate 74.5
  2. 6.2.154
  3. brahmanamishro raja. brahmanaiah sah sanhita ekarthyamapannah
  4. 26. 74
  5. a. 74
  6. nahan rajyan bhavaddottan bhoktumichchhami parthiv.
    bahuviryarjitan rajyamashniyamiti kamaye..75. 18
  7. pratyahartumashakyan syath dhanan chorairhatan yadi.svakoshattath pradeyan syath ashaktenopajivata.. (76. 10)
  8. a. 78

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah