भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 633

bharat savitri -vasudevasharan agraval
12. shanti parv

adhyay : 168-353

85. mokshadharm parv

mokshadharm ka arth aur vibhinn drishtiyaan
Prev.png

shantiparv ka tisara bhag mokshadharm parv ke nam se prasiddh hai. yah pariman mean rajadharm aur apaddharm ko milakar donoan se b da hai. yah shantiparv ka hirak hai. isake 186 adhyayoan mean dharm aur darshan ki samagri ka aparimit bhandar hai. usake tin star haian. pahale star mean kee nastik matoan ka ullekh hai, jinaka varnan bauddh sahity mean milata hai, jaise niyativad, akriyavad. isi ke sath brahmamoolak astik darshan ka bhi vistar se vivechan hai. doosare star ke kitane hi adhyayoan mean saankhy aur yog, in do darshanoan ka varnan hai. tisare mean pancharatr, bhagavat ya narayan-dharm ka varnan hai.[1]

us yug ki shaili yah thi ki anek achary mokshaprapti ke lie apana-apana mat prakat karate the aur apane shishyoan mean usaka prachar karate the. unaka tathakathit uddeshy moksh prapti tha. isilie unhean mokshadharm shirshak ke antargat sangrahit kiya gaya hai. moksh ki hi sanjna paramagati thi. yah ullekhaniy hai ki panini ne in matoan ka vargikaran karate hue inhean astik, nastik aur daishtik (niyativad) mati kaha hai. mati ko hi drishti ya ditthi kaha jata tha. drishti ka arth drishtikon arthat moksh ya jivan ke vishay mean ek abhimat ya jnapan hai. yah bhi smaraniy hai ki is prakar ke saik doan mat the aur unamean paraspar adan-pradan bhi khoob rahata tha. atah ek-ek achary ki drishti ke antargat ek mukhy ke atirikt kee avantar matoan ka sansparsh bhi rahata tha. in siddhantoan mean se kuchh ke bare mean niche bataya ja raha hai.

lokaparyayavad

lok mean sab ghatanaean bari-bari se hoti haian. yahi lokaparyay vrittant hai, jise ham apane charoan or ghatit hota hua dekhate haian. sukh ke bad duahkh aur duahkh ke bad sukh ata hai. ham dekhate haian ki koee duahkh mean phansa hai aur koee sukh mean lahalot ho raha hai, par isaka koee nishchit karan nahian bataya ja sakata. atma bhi apana nahian hai aur kabhi ho bhi sakata hai. aise hi sari prithvi kabhi apani hoti hai, kabhi doosare ki. buddhi, tap, samadhi, jnan, shrut inhean prapt karake bhi vivad ya duahkh ho sakata hai. is prakar ki buddhi rakhane se mujhe n harsh hota hai, n shok. maian manata hooan ki is jivan mean sanyog aur viyog, sanchay aur vyay donoan avashyanbhavi haian. jaise pani mean tairate do kath milakar alag ho jate haian, vaise hi prani milate haian aur bichhu date haian. isalie putr-pautr, bandhu-bandhavoan se sneh nahian karana chahie, kyoanki ek-n-ek din unase alag hona p dega. yah jiv kisi adrisht strot se aya hai aur adrisht mean hi ja milega.[2] ham dekhate haian ki sukh-duahkh-samatv, harsh-shok-samatv aur avyakt adi ke jo siddhant gita mean haian, ve lagabhag yahi haian. trishna se duahkh hota hai. isase soochit hota hai ki trishna ko duahkh manane ka mat bhi isake sath tha, jise buddh ne svikar kiya. yahaan age kaha gaya hai, sukh ke anantar duahkh aur duahkh ke anantar sukh ata hai. n nity koee vyakti sukhi dekha jata hai, n nity duahkhi hi. mitroan se sada sukh aur shatruoan se sada duahkh nahian hota. prajna se sab arth mil jay aur dhan se sukh mil jay, yah bhi nishchit nahian hai.[3] aisa jan p data hai, yahaan is mat mean prajnavad par bhi ek halki chot ki gee hai. is mat ke anuyayi prajna ke lie kuchh astha rakhate the, par usako bhi lok ke ghoomate hue pahie ke anusar hi sthan dete the. prajna kabhi kam banati hai, kabhi nahian. buddhi se dhan milata hai aur moorkhata se daridrata hi, yah bhi nishchit tathy nahian hai.

Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. a. 321-353
  2. hrishyantamavasidantan sukhaduahkhaviparyaye.
    atmanamanushochami yo mamesh hridi sthitah..
    atmapi chayan n mam sarva va prithvi mam..13..
    yatha mam tathanyeshamiti buddhya n ne vyatha.
    eta buddhimahan prapy n prahrishye n ch vyathe..14..
    yatha kashthan ch kashthan ch sameyataan mahodadhau.
    samety ch vyapetayaan tadvadh bhootasamagamah..15..
    evan putrapautrashv jnatayo bandhavastatha.
    teshu sneho n kartavyo viprayogo hi tai rdhravamh..16..
    adarshanadapatitah punashvadarshanan gatah.
    n tvasau ved n tvan kah sankamanushochasi..17..
  3. sukhatsanjayate duahkhamevametatpunah punah.
    sukhasyantaran duahkhan duahkhasyantaran sukhamh..18..
    sukhatvan duahkhamapannah punarapatsyase sukhamh.
    n nityan labhate duahkhan n nityan labhate sukhamh..19..
    nalan sukhay suhrido nalan duahkhay shatravah.
    n ch prajnalamarthanaan n sukhanamalan dhanamh..20..
    n buddhirdhanalabhay n janyamasamriddhaye.
    lokaparyayavritantan prajno janati ne tarah..21..

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah