भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 231

bharat savitri -vasudevasharan agraval
3. aranyak parv

adhyay : 89-153

tirthayatra ke any sthal
Prev.png

rrishyashrriang ka upakhyan sunakar lomash ne yatra ke kram ka jo agala sootr diya hai, usamean tirthayatra poorv-dakshin-pashchim ki pradakshina karati hooee devayajan kurukshetr mean laut ati hai. jahaan ganga ka sagar se sangam hota hai aur jahaan paanch sau nadiyoan ka jal lekar ganga samudr ko bharati hai, us pavitr sthan mean yudhishthir ne snan kiya aur phir samudr-tatavarti marg se kaliang ki or chale. dakshin jane ka yahi prachin marg tha, jo aj tak chalata hai. marg mean unhoanne vaitarani nadi par ki. vaitarani ke tat par rudr se sambandhit yajn sthan tha, jahaan pahale rudr ne pashu ko apana bhag kahakar usaka sakshat grahan kiya tha, kintu pichhe devataoan ki vinati se pashu ko tyagakar devayan marg se ahiansak yajn svikar kiya. yah sthan vaitarani ke kinare ka jajapur jnat hota hai, jisaka prachin nam yajnapur tha. yahian pahale devi ka viraja kshetr tha, jahaan pashu bali hoti thi, kintu age chalakar yah sthan vishnu ka gada-kshetr ban gaya. yahian vaikhanas ka svayambhoo namak ashram tha, jahaan prithvi yajn-vedi ke roop mean poojit huee.

poorv se pashchim tak saji huee tirthoan ki is vandan-mala mean ganga-sagar-sangam, vaitarani, mahendr, godavari, dravi d desh mean agasty tirth, shoorparak aur prabhas, ye jane-pahachane sthan haian. kaliang mean ganjam ke samip ki parvatamala abhi tak ‘mahendramalai’ kahalati hai. vaise poorvi ghat ki sari parvat-shrriankhala ka nam mahendragiri tha. vishvas tha ki parashuram ne jab prithvi ka dan kashyap rrishi ko kar diya, tab vah mahendr parvat par akar rahane lage. isi prasang mean anoop ya chedi ke raja dvara jamadagni ke ashram ka nash evan parashuram dvara ikkis bar prithvi ke niahkshatr kiye jane ki katha bhi di gee hai.

dravi d desh se chalakar sagar-tatavarti anek tirthoan ke darshan karate hue pandav ant mean shoorparak pahuanche. shurparak[1] ati prachin kal se prakhyat samudr-pattan tha. prabhas se gokarn ke anusamudr-marg par shoorparak aur bharukachchh mukhy p dav the. shoorparak ke asapas, devataoan ke anek purane ayatanoan ka ullekh kiya gaya hai. shoorparak se tirthayatra ki patti payoshni aur narmada par karati huee pashchim mean prabhas-dvaraka ki or chali jati thi aur vahaan se laut kar phir uttar ki or pushkar hoti huee kurukshetr se ja milati thi.

is prasang mean kee batean dhyan dene yogy haian. payoshni ki thik-thik pahachan sandigdh hai. use yahaan vidarbh se sambandhit kaha gaya hai aur usake bad doosari b di nadi narmada ka ullekh hai. isase anuman hota hai ki payoshni tapti ki shakha nadi thi. payoshni aur narmada ke bich mean sthit vaidoory satapu da hi jnat hota hai. narmada ke samip ke desh ko sharyati aur bhargav chyavan se sambandhit kaha gaya hai. yahian narmada ke pas kahian kanyasar namak tirth hona chahie, jisamean rooparthi vriddh chyavan rrishi ne snan karake roop aur yauvan prapt kiya evan sukanya se vivah kiya. yahian sukanyopakhyan ka varnan hai. isake anantar saindhavarany, pushkar aur archik parvat ke tirthoan ka ullekh hai. inamean se saindhavarany kalisiandh aur siandh nadiyoan ke bich ka ghana jangal hona chahie. yahaan ki anek chhoti nadiyoan ko kulya kaha gaya hai: jo paha di gadheroan ki bhaanti kabhi uphan kar chalati aur kabhi sookh jati thian. archik parvat ki thik pahachan abhi nahian huee. sanbhav hai, yah pushkar ke pas ka paha di pradesh ho. tirthayatra ka agala kram phir kurukshetr se arambh hota hai, jaisa ham age dekheange.

Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. vartaman sopara, bambee se 37 mil uttar, thana jile mean basee se 4 mil uttar-pashchim mean

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah