कुरुक्षेत्र

kurukshetr
kurukshetr manachitr
vivaran mana jata hai ki kurukshetr mean mahabharat ki l daee huee thi aur bhagavan shrikrishn ne arjun ko 'gita' ka upadesh yahian par 'jyotisar' namak sthan par diya tha.
rajy hariyana
zila kurukshetr zila
bhaugolik nirdeshaank 29° 57′ 56.58″ uttar, 76° 50′ 13.22″ poorv
marg sthiti kurukshetr, ambala se 25 mil poorv mean hai.
kshetraphal 1,530 varg kimi
bhasha hiandi, hariyanavi
Map-icon.gif googal manachitr
pin kod 136118
es.ti.di. kod 911744
vahan panjiyan kod HR 07
dharmik manyata kaha jata hai ki yahaan sthit vishal talab ka nirman mahakavy 'mahabharat' mean varnit kauravoan aur paandavoan ke poorvaj raja kuru ne karavaya tha. kurukshetr nam 'kuru ke kshetr' ka pratik hai.
any janakari kurukshetr ka pauranik mahattv adhik mana jata hai. isaka rrigved aur yajurved mean anek sthanoan par varnan kiya gaya hai.
bahari k diyaan adhikarik vebasait

kurukshetr (aangrezi: Kurukshetra) hariyana rajy ka ek aitihasik nagar aur zila hai. yah hariyana ke uttar mean sthit hai tatha ambala, yamuna nagar, karanal aur kaithal se ghira huva hai. mana jata hai ki yahian mahabharat ki l daee huee thi aur bhagavan krishn ne arjun ko 'gita' ka upadesh yahian par 'jyotisar' namak sthan par diya tha. yah zila basamati chaval ke utpadan ke lie bhi prasiddh hai. kaha jata hai ki yahaan sthit vishal talab ka nirman mahakavy 'mahabharat' mean varnit kauravoan aur paandavoan ke poorvaj raja kuru ne karavaya tha. kurukshetr nam 'kuru ke kshetr' ka pratik hai. kurukshetr ka pauranik mahattv adhik mana jata hai. isaka rrigved aur yajurved mean anek sthano par varnan kiya gaya hai. yahaan ki pauranik nadi sarasvati ka bhi atyant mahattv hai. isake atirikt anek puranoan, smritiyoan aur maharshi vedavyas rachit mahabharat mean isaka vistrit varnan kiya gaya haian. vishesh tathy yah hai ki kurukshetr ki pauranik sima 48 kos ki mani gee hai, jisamean kurukshetr ke atirikt kaithal, karanal, panipat aur jiand ka kshetr sammilit haian.

pauranik ullekh

kurukshetr ambala se 25 mil poorv mean hai. yah ek ati punit sthal hai. isaka itihas puratan gathaoan mean sama-sa gaya hai. rrigved[1]mean trasadasyu ke putr kurushravan ka ullekh hua hai. 'kurushravan' ka shabdik arth hai 'kuru ki bhoomi mean suna gaya ya prasiddh.' atharvaved[2]mean ek kauravy pati (sambhavat: raja) ki charcha huee hai, jisane apani patni se batachit ki hai. brahman-granthoan ke kal mean kurukshetr ati prasiddh tirth-sthal kaha gaya hai. shatapath brahman[3]mean ullikhit ek gatha se pata chalata hai ki devoan ne kurukshetr mean ek yajn kiya tha jisamean unhoanne donoan ashvinoan ko pahale yajn-bhag se vanchit kar diya tha. maitrayani sanhita[4]evan taittiriy brahman[5]ka kathan hai ki devoan ne kurukshetr mean satr ka sampadan kiya tha. in uktiyoan mean antarhit bhavana yah hai ki brahman-kal mean vaidik log yajn-sampadan ko ati mahattv dete the, jaisa ki rrigved[6]mean aya hai-
'yajney yajnamayajant devastani dharmani prathamanyasanh.'

mahabharat evan kuchh puranoan mean kurukshetr ki simaoan ke vishay mean ek kuchh ashuddh shlok aya hai, yatha- tarantu evan karantuk tatha machakruk (yaksh ki pratima) evan ramahradoan (parashuram dvara banaye gaye talaboan) ke bich ki bhoomi kurukshetr, samantapanchak, evan brahma ki uttari vedi hai.[7] isaka phal yah hai ki kurukshetr kee namoan se vyakt hua hai, yatha- brahmasar, ramahrad, samantapanchak, vinashan, sannihati.[8]kurukshetr ki sima ke lie dekhie kaniangham[9], jinhoanne tippani ki hai ki kurukshetr ambala ke dakshin 30 miloan tak tatha panipat ke uttar 40 miloan tak vistrit hai. prachin kal mean vaidik logoan ki sanskriti evan kary-kalapoan ka kendr kurukshetr tha. kramash: vaidik log poorv evan dakshin ki or badhe aur ganga-yamuna ke desh mean phail gaye tatha age chalakar videh (ya mithila) bharatiy sanskriti ka kendr ho gaya

mahabharat ke yuddh mean arjun ko samajhate huye shrikrishn

vaidik sanskriti

kurukshetr brahmanakal mean vaidik sanskriti ka kendr tha aur vahaan vistar ke sath yajn avashy sampadit hote rahe hoange. isi se ise dharmakshetr kaha gaya aur devoan ko devakirti isi se prapt huee ki unhoanne dharm (yajn, tap adi) ka palan kiya tha aur kurukshetr mean satroan ka sampadan kiya tha. kuchh brahman-granthoan mean aya hai ki bahlik pratipiy namak ek kauravy raja tha. taittiriy brahman[10]mean aya hai ki kuru-paanchal shishir-kal mean poorv ki or gaye, pashchim mean ve grishm rritu mean gaye jo sabase buri rritu hai. aitarey brahman ka ullekh ati mahattvapoorn hai. sarasvati ne kavash muni ki raksha ki thi aur jahaan vah dau dati huee gayi use parisarak kaha gaya.[11]ek any sthan par aitarey brahman[12]mean aya hai ki usake kal mean kurukshetr mean 'nyagrodh' ko 'nyubj' kaha jata tha. aitarey brahman ne kuruoan evan panchaloan ke deshoan ka ullekh vash-ushinaroan ke deshoan ke sath kiya hai.[13]taittiriy aranyak[14]mean gatha ayi hai ki devoan ne ek satr kiya aur usake lie kurukshetr vedi ke roop mean tha.[15] us vedi ke dakshin or khandav tha, uttari bhag toorghn tha, prishth bhag parin tha aur maru (registan) utkar (koo da val gaddha) tha. isase prakat hota hai ki khandav, toorghn evan parin kurukshetr ke sima-bhag the aur maru janapad kurukshetr se kuchh door tha. avashvalayan[16], latyayan[17]evan katyayan[18]ke shrautasootr tandy brahman evan any brahmanoan ka anusaran karate haian aur kee aise tirthoan ka varnan karate haian jahaan sarasvat satroan ka sampadan hua tha, yatha plaksh prastravarn (jahaan se sarasvati nikalati hai), sarasvati ka vaitandhav-hrad; kurukshetr mean parin ka sthal, karapachav desh mean bahati yamuna evan triplakshavaharan ka desh.

sandarbh

  • chhandogy upanishad[19]mean us ushasti chakrayan ki gatha ayi hai jo kuru desh mean tusharapat hone se apani yuva patni ke sath ibhy-gram mean rahane laga tha aur bhikshatan karake jivika chalata tha.
  • nirukt[20]ne vyakhya upasthit ki hai ki rrigved[21]mean ullikhit devapi evan shantanu aitihasik vyakti the aur kuru ke raja rrishtishen ke putr the.
  • panini[22] ne vyutpatti ki hai ki 'kuru' se 'kauravy' bana hai; pahale ka arth hai 'raja' aur doosare ka 'apaty'.
  • mahabharat ne kurukshetr ki mahatta ke vishay mean bahudha ullekh kiya hai. isamean aya hai ki sarasvati ke dakshin evan drishadvati ke uttar ki bhoomi kurukshetr mean thi aur jo log usamean nivas karate the manoan svarg mean rahate the.[23]
  • vaman puran[24] mean kurukshetr ko brahmavart kaha gaya hai. vaman puran ke anusar sarasvati evan drishadvati ke bich ka desh kuru-jagal tha. kintu manu[25] ne brahmavart ko vah desh kaha hai jise brahmadev ne sarasvati evan drishadvati namak pavitr nadiyoan ke madhy mean banaya tha. brahmarshidesh vah tha jo pavitrata mean tho da kam aur kurukshetr, matsy, panchal evan shoorasen se milakar bana tha. in vachanoan se prakat hota hai ki aryavart mean brahmavart sarvottam desh tha aur kurukshetr bhi bahut aanshoan mean isake saman hi tha.[26] hamane yah bhi dekh liya hai ki brahman-kal mean atyant punit nadi sarasvati kurukshetr se hokar bahati thi aur jahaan yah marubhoomi mean antarhit ho gayi thi use 'vinashan' kaha jata tha aur vahi bhi ek tirthasthal tha.

yajniy vedi

arambhik roop mean kurukshetr brahma ki yajniy vedi kaha jata tha, age chalakar ise samantapanchak kaha gaya, jabaki parashuram ne apane pita ki hatya ke pratishodh mean kshatriyoan ke rakt se paanch kund bana dale, jo pitaroan ke ashirvachanoan se kalantar mean paanch pavitr jalashayoan mean parivartit ho gaye. age chalakar yah bhoomi kurukshetr ke nam se prasiddh huee jabaki sanvaran ke putr raja kuru ne sone ke hal se sat kos ki bhoomi jot dali.[27]

indr se var

kuru namak raja ke nam par hi 'kurukshetr' nam p da hai. kuru ne indr se var maanga tha ki vah bhoomi, jise usane jota tha, dharmakshetr kahalaye aur jo log vahaan snan karean ya marean ve mahapunyaphal payean.[28] kauravoan evan pandavoan ka yuddh yahian hua tha. bhagavadgita ke pratham shlok mean 'dharmakshetr' shabd aya hai. vayu puran[29]evan koorm puran[30] mean aya hai ki shraddh ke lie kurujaangal ek yogy desh hai. satavian shatabdi mean huenasaang ne is desh ki charcha ki hai jisaki rajadhani sthanvishvar (adhunik thanesar, jo kurukshetr ka kendr hai) thi aur jo dharmik puny ki bhoomi ke lie prasiddh tha. van parv [31]evan vaman puran [32] mean kurukshetr ka vistar paanch yojan vyas mean kaha gaya hai.[33]

kurukshetr ki mahatta

mahabharat evan puranoan mean varnit kurukshetr ki mahatta ke vishay mean ham yahaan savistar nahian likh sakate. van parv[34]mean aya hai ki kurukshetr ke sabhi log papamukt ho jate haian aur vah bhi jo sada aisa kahata hai- 'maian kurukshetr ko jaooanga aur vahaan rahooanga.'[35] is vishv mean isase badhakar koee any punit sthal nahian hai. yahaan tak ki yahaan ki u di huee dhooli ke kan papi ko param pad dete haian.' yahaan tak ki ganga ki bhi tulana kurukshetr se ki gayi hai.[36]naradiy puran[37]mean aya hai ki grahoan, nakshatroan evan taraganoan ko kalagati se (akash se) niche gir p dane ka bhay hai, kintu ve, jo kurukshetr mean marate haian pun: prithvi par nahian girate, arthath ve pun: janm nahian lete.[38]

tirthoan ka ullekh

yah jnatavy hai ki yadyapi vanaparv ne 83vean adhyay mean sarasvati tat par evan kurukshetr mean katipay tirthoan ka ullekh kiya hai, kintu brahmanoan evan shrautasootroan mean ullikhit tirthoan se unaka mel nahian khata, keval 'vinashan'[39]evan 'sarak'[40] ke vishay mean aisa nahian kaha ja sakata. isase yah prakat hota hai ki vanaparv ka sarasvati evan kurukshetr se sanbandhit ullekh shrautasootroan ke ullekh se kee shatabdiyoan ke pashchath ka hai. naradiy puran[41] ne kurukshetr ke lagabhag 100 tirthoan ke nam diye haian. inaka vivaran dena yahaan sambhav nahian hai, kintu kuchh ke vishay mean kuchh kahana avashyak hai. pahala tirth hai brahmasar jahaan raja kuru sannyasi ke roop mean rahate the.[42] aianshyent jiyagraphi aauph indiya[43] mean aya hai ki yah sar 3546 phut (poorv se pashchim) lamba evan uttar se dakshin 1900 phut chau da tha.

kurukshetr yuddh

kurukshetr ki l daee ki shuruat

vaman puran[44] ne savistar varnan kiya hai aur usaka kathan hai ki yah adha yojan vistrit tha. chakratirth sambhavat: vah sthan hai jahaan krishn ne bhishm par akraman karane ke lie chakr uthaya tha.[45]vyasasthali thanesar ke dakshin-pashchim 17 mil door adhunik sthali hai, jahaan vyas ne putr ki hani par mar jane ka pran kiya tha.[46] asthipur[47] thanesar ke pashchim aur aujasaghat ke dakshin hai, jahaan par mahabharat mean mare gaye yoddha jalaye gaye the. kaniangham[48] ke mat se chakratirth asthipur hi hai aur alaberooni ke kal mean yah kurukshetr mean ek prasiddh tirth tha.

tirth-sthal evan van

prithoodak, jo sarasvati par tha, vanaparv[49]dvara prashansit hai-'logoan ka kathan hai ki kurukshetr punit hai, sarasvati kurukshetr se punitatar hai, sarasvati nadi se usake (sarasvati ke) tirth-sthal adhik punit haian aur prithoodak in sabhi sarasvati ke tirthoan se uttam hai. prithoodak se badhakar koee any tirth nahian hai'.[50] shalyaparv[51]mean aya hai ki jo bhi koee punit vachanoan ka path karata hua sarasvati ke: kurukshetran kurukshetratsarasvati. sarasvatyashch tirthani tirthebhyashch prithoodakamh॥ prithoodakattirthataman uttari tat par prithoodak mean pran chho data hai, doosare din se mrityu dvara kasht nahian pata.[52]vaman puran[53]ne ise brahmayonitirth kaha hai. prithoodak aj ka pehova hai jo thanesar se 14 mil pashchim karanal zile mean hai.[54] vaman puran[55]evan naradiy puran[56]mean kurukshetr ke sat vanoan ka ullekh hai, yatha-

  • kamyak
  • aditivan
  • vyasavan
  • phalakivan
  • sooryavan
  • madhuvan evan
  • sitavan.[57]

sat nadiyaan

shaly parv[58] mean kaha gaya hai ki sansar sat sarasvatiyoan dvara ghira hua hai, yatha- suprabha[59], kaanchanakshi[60], vishala[61], manorama[62], surenu[63], odhavati[64]evan vimaloda.[65]vaman puran[66] mean sarasvati ke sambandh mean sat nadiyaan ati pavitr kahi gayi haian[67]yatha-

  • sarasvati
  • vaitarani
  • apaga
  • ganga-mandakini
  • madhustrava
  • ambunadi
  • kaushiki
  • drishadvati
  • hiranyavati

kurukshetr ko sannihati ya sannihatya bhi kaha gaya hai.[68]vaman puran[69]ka kathan hai ki sarasvati plaksh vriksh se nikalati hai aur kee parvatoan ko chhedati huee dvaitavan mean pravesh karati hai. is puran mean markandey dvara ki gayi sarasvati ki prashasti bhi di huee hai. alabaruni[70]ka kathan hai ki somanath se ek ban-nikshep ki doori par sarasvati samudr mean mil jati hai. ek chhoti, kintu punit nadi sarasvati mahikanth nam ki paha diyoan se nikalati hai aur palanapur ke uttar-poorv hoti huee siddhapur evan patan ko par karati kee miloan tak prithvi ke andar bahati hai aur kachchh ke ran mean pravesh kar jati hai.[71]

pauranik katha

kuru ne jis kshetr ko bar-bar jota tha, usaka nam kurukshetr p da. kahate haian ki jab kuru bahut manoyog se is kshetr ki jutaee kar rahe the tab indr ne unase jakar is parishram ka karan poochha. kuru ne kaha-'jo bhi vyakti yahaan mara jayega, vah puny lok mean jayega.' indr unaka parihas karate hue svargalok chale gaye. aisa anek bar hua. indr ne devataoan ko bhi batalaya. devataoan ne indr se kaha-'yadi sanbhav ho to kuru ko apane anukool kar lo anyatha yadi log vahaan yajn karake hamara bhag diye bina svargalok chale gaye to hamara bhag nasht ho jayega.' tab indr ne pun: kuru ke pas jakar kaha-'nareshvar, tum vyarth hi kasht kar rahe ho. yadi koee bhi pashu, pakshi ya manushy nirahar rahakar athava yuddh karake yahaan mara jayega to svarg ka bhagi hoga.' kuru ne yah bat man li. yahi sthan samant-panchak athava prajapati ki uttaravedi kahalata hai. [72]


tika tippani aur sandarbh

  1. rrigved 10.33.4
  2. atharvaved 20.127.8
  3. shatapath brahman 4.1.5.13
  4. maitrayani sanhita 2.1.4, 'deva vai satramasatr kurukshetre
  5. taittiriy brahman 5.1.1, 'deva vai satramasat teshaan kurukshetran vedirasith'
  6. rrigved, 10.90.16
  7. tarantukarantukayoryadantaran ramahradanaan ch machakrukasy. etatkurukshetrasamantapanchakan pitamahasyottaravediruchyate॥ vanaparv (83.208), shaly parv (53.24). padm puran (1.27.92) ne 'tarandakarandakayo:' path diya hai (kalpataru, tirth, pri0 171). vanaparv (83.9-15 evan 200) mean aya he ki bhagavanh vishnu dvara niyukt kurukshetr ke dvarapaloan mean ek dvarapal tha machakrak namak yaksh. kya ham pratham shabd ko 'tarantuk' evan 'arantuk' mean nahian vibhajit kar sakate? naradiy puran (uttar, 65.24) mean kurukshetr ke antargat 'rantuk' namak upatirth ka ullekh hai (tirthapr0, pri0 464-465). kaniangham ke mat se ratnuk' thanesar ke poorv 4 mil ki doori par kurukshetr ke ghere ke uttar-poorv mean sthit ratan yaksh hai.
  8. tirthaprakash, pri0 463
  9. arkyalajikal sarve riportas, jild 14, pri0 86-106
  10. taittiriy brahman, 18.4.1
  11. aitarey brahman 8.1 ya 2.19
  12. aitarey brahman, 35.4=7.30
  13. aitarey brahman, 38.3=8.14
  14. taittiriy aranyak, 5.1.1
  15. deva vai satramasat. ... teshaan kurukshetre vedirasith. tasyai khandavo dakshinardh asith. toordhnamuttarardh:. parinajjadhanardh:. marav utkar:॥ taittiriy aranyak (taittiriy aranyak 5.1.1) kya 'toorghn' 'strughn' ka prachin roop hai? 'strughn' ya adhunik 'sudh' jo prachin yamuna par hai, thaneshvar se 40 mil evan saharanapur se uttar-pashchim 10 mil par hai.
  16. avashvalayan, 12.6
  17. latyayan, 10.15
  18. katyayan, 24.6.5
  19. chhandogy upanishad, 1.10.1
  20. nirukt, 2.10
  21. rrigved, 10.98.5 evan 7
  22. panini, 4.1.151 evan 4.1.172
  23. dakshinen sarasvatya drishadvatyuttaren ch. ye vasanti kurukshetre te vasanti trivishtape॥ van parv (van parv, 83.3, 204-205).
  24. vaman puran, 86.6
  25. manu, 2.17.18
  26. sarasvatidrishadvatyorantaran kurujaangalamh. vaman puran (22.47); sarasvatidrishadvatyordevanadyoryadantaramh. tan devanirmitan deshan brahmavart prachakshate॥ kurukshetran ch matsyashch panchala: shoorasenaka:॥ esh brahmarshideshoan vai brahmavartadanantar:॥ manu (2.17 evan 19). yug-yug mean deshoan ke vistar mean antar p data raha hai. panchal dakshin evan uttar mean vibhajit tha. buddh-kal mean panchal ki rajadhani kannauj thi. shoorasen desh ki rajadhani thi mathura. 'anantar' ka arth hai 'tho da kam' ya 'kisi se n to madhyam ya n bhinn'. naradiy puran <>uttar, 64.6<>.
  27. adyaisha brahmano vedistato ramahrida: smrita:. kuruna ch yat: krishtan kurukshetran tat: smritamh॥ vaman puran (22.59-60). vaman puran (22.18-20) ke anusar brahma ki paanch vediyaan ye haian-
    1. samantapanchak (uttara)
    2. prayag (madhyama)
    3. gayashir (poorva)
    4. viraja (dakshina) evan
    5. pushkar (pratichi).
    'syamantapanchak' shabd bhi aya hai. (vaman puran 22.20 evan padm puran 4.17.7) vishnu puran (vishnu puran, 4.19.74-77) ke mat se kuru ki vanshavaliyoan hai- 'ajamidh-rriksh-sanvaran-kuru' evan 'y idan dharmakshetran chakar'.
  28. yavadetanmaya krishtan dharmakshetran tadastu v:. snatanaan ch mritanaan ch mahapunyaphalan tvih॥ vaman puran (vaman puran, 22.33-34) milaie shaly parv mahabharat (shalyaparv, 53.13-14
  29. vayu puran, 7.93
  30. koorm puran, 2.20.33 evan 37.36-37
  31. van parv, 129.2
  32. vaman puran, 22.15-16
  33. vedi prajapateresha samantatpanchayojana. kurorvai yajnashilasy kshetrametanmahatman:॥ vanaparv 9.129.22); samajagam ch punarbrahmano vedimuttaramh. samantaparanchakan nam dharmasthanamanuttamamh॥ a samantadyojanani panch panch ch sarvat:॥ vaman puran (22.15-16). narad puran(uttar, 64.20)mean aya hai- 'panchayojanavistaran dayasatyakshamodgamamh. syamantapanchakan tavatkurukshetramudahritamh॥'
  34. van parv, 83.1-2
  35. tato gachchhet rajendr kurukshetramabhishtutamh. papebhyo vipramuchyante tadgata: sarvajantav:॥ kurukshetran gamishyami kurukshetre vasamyahamh. y evan satatan brooyath sarvapapai: pramuchyate॥ vanaparv (83.1-2). tikakar nilakanth ne ek vichitr vyutpattidi hai. (vanaparv 83.6)- 'kutsitan rautitikuru papan tasy kshepanath trayate iti kurukshetran papanivartakan brahmopalabdhisthanatvadh brahmasadanamh.' 'samyakh antoyeshu kshatriyanaan te samanta ramakritarudhirodahrada:, teshaan panchakan samantapanchakamh.' dekhie tirthapr0 (pri0 463).
  36. kurukshetrasama ganga, vanaparv 85.88
  37. naradiy puran, 2.64.23-24
  38. grahanakshatrataranaan kalen patanadh bhayam. kurukshetramritanaan tu n bhooy: patanan bhaveth॥ naradiy puran (uttar, 2.64.23-24), vaman puran (33.16).
  39. vanaparv 83.11
  40. jo aitarey brahman ka sambhavat: parisarak hai
  41. uttar, adhyay 65
  42. vanaparv 83.85, vaman puran 49.38-41, naradiy puran, uttar 65.95
  43. pri0 334-335
  44. vaman puran, 25.50-55
  45. vaman puran 42.5, 57.89 evan 89.3
  46. vanaparv 84.96; naradiy puran, uttarardh 65.83 evan padm puran 1.26.90-91
  47. padm puran, adi, 27.62
  48. arkyal aaujikal sarve riportas aph indiya, jild 2, pri0 219
  49. vanaparv, 83.142-149
  50. vanaparv 83.147; shantiparv152.11; padm puran, adi 27.33, 34, 36 evan kalp0 tirth, pri0 180-181, punyamahu nanyattirth kurudvah॥ (vanaparv 83.147). vaman puran (22.44) ka kathan hai- 'tasyaiv madhye bahupunyayuktan prithoodakan papaharan shivan ch. punya nadi pranamukhataan prathata jalaughayuktasy suta jaladhya॥'
  51. shalyaparv, 39.33-34
  52. arthath vah janm-maran se mukt ho jata hai
  53. vaman puran, 39.20 evan 23
  54. dekhie epigraiphiya indika, jild 1, pri0 184
  55. vaman puran, 34.3
  56. uttar 65.4-7
  57. dekhie arkyalajikal sarve riportas ph aaur indiya, jild 14, pri0 90-91
  58. adhyay 38
  59. pushkar mean, jahaan brahma ne ek mahanh yajn karate samay usaka smaran kiya tha
  60. naimish van mean
  61. gaya desh mean gay dvara avahit ki huee
  62. uttar kosal mean auddalak ke yajn mean
  63. rrishabh dvip mean kuru ke yajn mean
  64. kurukshetr mean vasishth dvara kahi gayi
  65. jab brahma ne himalay mean pun: yajn kiya
  66. vaman puran, 34.68
  67. yadyapi 9 ke nam adhe haian
  68. dekhie tirthoan ki soochi
  69. vaman puran, 32.3-4
  70. sachau, jild 1, pri0 261
  71. bambee gajetiyar, jild 5, pri. 283, kurukshetr ke tirthoan ki soochi ke lie dekhie, e.es. ar. aauph indiya (jild 14, pri0 17-106).
  72. mahabharat, shalyaparv, adhyay 53

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah