भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 448

bharat savitri -vasudevasharan agraval
6. bhishm parv

adhyay : 24

atmavad aur dehavad

Prev.png

vaidik darshan ke is mool tattv ko gitakar ne bahut hi udatt aur spasht shabdoan mean kaha hai, “yah vishv (idan sarvamh) jisase prakat hua hai vah avinashi hai, us avyay ka vinash kabhi sambhav nahian. deh ka ant hota hai, kintu usamean nivas karane vale atma ka nahian. atma n kabhi janm leta hai, n marata hai, kyoanki vah ajanma, nity aur shashvat hai. yah atm tattv kal-parichchhinn nahian, sanatan hai, vah sthanu aur achal hai arthat desh aur kal ke vashibhoot nahian hota. isaki satta sarvatr hai. yah avyakt hai. isake karan se vyakt bhautik deh ka anubhav hota hai. deh vikari hai, yah svayan vikar-rahit hai.” vaidik darshan ke is prachin aur sarvasammat siddhant ko arjun ke samane rakhakar krishn ne usaki yuktiyoan ka uttar diya, “yadi atma ki nityata ko tum manate ho to he arjun! yah spasht hai ki n koee kisi ko marata hai, n koee marata hai. shastr jisako katate haian, vah deh hai, atma par ag, pani aur hava ka asar nahian hota. yah jo bhautik dehoan ka banana-big dana tum dekhate ho, yah to aisa hi hai jaise purana vastr chho dakar naya pahan lena.[1]” is vaidik mat ke atirikt aur bhi kee mat astitv mean a chuke the, jaise bhootavad aur svabhavavad. ye janm aur mrityu ko to manate the, kintu nity atma ko nahian. yahaan gitakar ne unake mat ka ullekh karate hue bhi apani hi yukti ka samarthan kiya hai, “yadi tum ise nity (bar-bar) janm lene aur marane vala mano to bhi shok karane ka karan nahian.[2] yah kshanikavadi drishti kon tha, jo janm evan mrityu adi saansarik ghatanaoan ko svabhav se pravartit manata tha, brahm adi karanoan ki prerana se nahian.

atma ke vishay mean prachin matavad

bhagavan krishn prajnavadi darshan ke anuyayi the. oopar unhoanne svabhavavadi darshanikoan ki uktiyoan ka khandan kiya hai. inhian se milata-julata darshan yadrishchdavad tha. unake anuyayi manate the ki vishv ka n koee rachane vala hai, n koee isaka koee adi hai, n ant hai, arthat yah janm aur mrityu ke kisi niyam se niyantrit nahian hai. yah to apane ap hi p da hai, n isake adi ka thikana hai, n ant ka. jo bich mean dekh rahe ho, vahi sab kuchh hai. is mat ke uttar mean krishn ka kahana hai ki yadi is mat ko man liya jay to bhi shok karana thik nahian. atmavadi log isi yukti ko apane paksh mean bhi upayog karate the. unaka kahana tha ki atma pahale bhi avyakt ya amoort tha, aur bad mean bhi vah isi sthiti ko prapt ho jayaga. keval bich mean hi sharir ke sanyog se vah moortaroop mean dikhaee p data hai. to phir aisi sthiti mean rone-dhone se kya labh.[3] vastutah atma ke sachche svaroop ke vishay mean us yug ke tattvavadiyoan ke vibhinn matoan ka ek g dab dajhala-sa hi dikhata hai. usi ka sanket 2.29 shlok mean hai- koee to is atma ke darshan ko b da acharaj manate haian, koee doosare ise b de acharaj-bhare shabdoan mean isaka varnan karate haian, aur koee jab ise sunate haian to bahut acharaj mean bhar jate haian ki kya aisa hona bhi sambhav hai, arthat sunane valoan ko atma ke un gunoan mean vishvas nahian hota. ve nahian manate ki koee aisi vastu bhi sambhav hai jo ag, pani aur hava se kat pit n sake. is ashchary-bhari shaili mean atma ki charcha karane valoan mean aisa koee nahian hai, jo ise thik tarah janata ho. yahaan svabhav vad, niyati vad, bhoot vad adi darshanoan ki atma-sambandhi manyata par gitakar ne upahasatmak shaili mean dridh prahar kiya hai. isake anantar punah vaidik adhyatmavadi drishti se kaha hai ki sharir mean aya hua yah atma (dehi) nity hai, kabhi mar nahian sakata. isalie koee bhi prani shok ke yogy nahian hai.[4]


Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. 2. 19-23
  2. 2.26
  3. 2.28
  4. 2.30

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah