भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 435

bharat savitri -vasudevasharan agraval
6. bhishm parv

adhyay : 10

7. dakshinapath ke janapad
Prev.png

ab dakshinapath ke janapadiy namoan ka guchchha rah jata hai. bhishmaparv ki soochi mean bhi unhean spashtataya dakshin disha se sambandhit kaha hai. janana chahie ki godavari se lekar tamraparni tak ka vishal bhookhand prachin bhoogol ke anusar dakshin kahalata tha. inamean uttar ki or se tin nam samane ate haian, vindhyapalak (pathantar vindhyamoolak) arthat vindhyachal aur satapu da ki dakshini talahati mean phaila hua bhoo bhag. usake niche rrishik (vartaman khanadesh) aur usake bad ashmak.[1] usake poorab mean theth haidarabad ka ilaka hai, jisaka purana nam mooshak tha. usaka smaran dilane vali ‘moosi’ nadi haidarabad par sthit hai. bhima nadi ke dakshin tuangabhadra tak, jinake bich mean krishna nadi hai, tin janapad bhoomiyaan aur honi chahie- kuntal, karnatak aur vanavasi. itihas ke utar-chadhav mean ye nam ek-doosare ke sath ghul mil bhi gaye, kintu anuman hota hai ki bhima nadi ka kaantha kuntal (sholapur-bijapur), krishna ka karnatak (belagam-dharava d) aur tuangabhadra ka vanavasi (uttari kann d aur karavar jila) kaha jata tha. isake dakshin mean ‘mahishak’ (vartaman maisoor) ka b da janapad tha, jise ‘mahish-vishay’ bhi kahate the. ballari, chitaladrug aur shimoga adi ke jile isi janapad ki jatiy bhoomiyaan haian.

dakshin ka jo bhag bacha rahata hai, usamean bharane ke lie char janapadiy nam is soochi mean bach jate haian. unamean andhr aur keral spasht haian, jo aj bhi inhian namoan se vikhyat haian. krishna nadi andhr ki dakshini sima hai. idhar pashchimi samudr ki tatavarti bhoomi keral hai, jahaan ki bhasha malayalam is pradesh ko auroan se alag karati hai. ab ‘elamalai’ (ilayachi ki paha di) aur nilagiri ke poorv se lekar madras ke samudr tat tak aur uttar mean pennar nadi se lekar kanya kumari tak ka pradesh bach jata hai. kaveri nadi isako bich se lagabhag do barabar bhagoan mean baantati hai. jnat hota hai ki kaveri ke dakshin ka janapad chol aur uttar ka dravi d yahaan kaha gaya hai. ye donoan nam bhi vishesh roodh n the aur kabhi-kabhi unake arth ek-doosare mean mil jate haian, parantu mote taur par ye nam sahi jan p date haian. is prakar uttar mean kamboj se lekar dakshin mean chol desh tak ke janapadoan ke nam bhishmaparv ki soochi mean paye jate haian.

spasht hai ki yah prakaran kisi vijn lekhak ki kriti hai. usake samane puranantargat bhuvanakosh ki samagri thi, par usane usaki pratilipi nahian ki. keval namoan ko lekar manamane dhang se soochi mean gooanth diya. unhian namoan ki kramabaddh vyakhya yahaan di gee hai.

janapad is desh ki prachin jatiy bhoomiyaan thi. unaki simaean itihas ke utar-chadhav se ghatati-badhati rahi haian. namoan mean bhi kami aur vriddhi huee hai, par vah alag adhyayan ka vishay hai. rajanaitik aur saanskritik drishti se janapadoan ka atyadhik mahattv tha. jaise yoonan desh ke pururajy (siti stets) the, vaise hi bharat mean lagabhag 1500 ee. poorv se 500 ee. poorv tak janapadoan ka deshavyapi andolan prabal roop mean phaila hua tha. inamean se kuchh rajadhin aur kuchh ganadhin the. janapadoan ki visheshataoan ka kuchh vistrit adhyayan hamane apane ‘panini-kalin bharat-varsh’ mean kiya hai. aj inaka rajanaitik paksh prayah lupt ho gaya hai, kintu saanskritik prabhav bahut-kuchh shesh hai.

aur bhi janapadiy bhoogol ke lie dekhie, meri pustakean ‘bharat ki maulik ekata’ pri. 43-53, ‘paninikalin bharatavarsh’ pri. 57-77, ‘markandey puran: ek saanskritik adhyayan’ pri. 149-156.

Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. godavari ke dakshin ahamadanagar evan sath vale jiloan ka pradesh, jisaki purani rajadhani pratishthan - vartaman paithan godavari ke kinare thi

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah