यज्ञ

yajn karate kuchh log

yajn sanskrit bhasha ka shabd hai jisaka arth hai- ahuti, chadhava. hiandoo dharm mean prachin bharat ke aranbhik granthoan vedoan mean nirdharit anushthanoan par adharit upasana. yah upasana us pooja ke viparit hai, jisamean avaidik moortipooja evan bhakti prathaean shamil ho sakati haian. yajn hamesha uddeshyapoorn hota hai. yahaan tak ki isaka lakshy brahmaand ki svabhavik vyavastha qayam rakhane jaisa vyapak bhi ho sakata hai. isamean anushthanoan ka sahi nishpadan aur mantroan ka shuddh uchcharan anivary mane jate haian tatha nishpadak aur prayukt samagri ka atyadhik pavitr hona avashyak hai. aisi anushthanik avashyakataoan ne purohitoan ke vyavasayik varg, adhunik brahmanoan ko janm diya, jinaki ab bhi mahattvapoorn sarvajanik yajn karane mean avashyakata p dati hai. kee roodhivadi hiandoo parivar paanch dainik ghareloo ahutiyaan, mahayajn, ab bhi karate haian.

yajn ke prakar

yajn paanch prakar ke mane jate haian:

  1. lok
  2. kriya
  3. sanatan grih
  4. panchabhoot
  5. manushy

yajn ke aang

yajn ke charoan aang haian:

  1. snan
  2. dan
  3. hom
  4. jap

yajn ke prakar

ashvamedh yajn

ashvamedh mukhyat: rajanitik yajn tha aur ise vahi samrat kar sakata tha, jisaka adhipaty any sabhi naresh manate the. apastamb: mean likha hai:[1] sarvabhaum raja ashvamedh kare asarvabhaum kadapi nahian. yah yajn usaki vistrit vijayoan, sampoorn abhilashaoan ki poorti evan shakti tatha samrajy ki vriddhi ka dyotak hota tha.

rajasooy yajn

rajasooy yajn mean shrikrishn ka charan poojan

aitarey brahman[2] is yajn ke karane vale maharajoan ki soochi prastut karata hai, jinhoanne apane rajyarohan ke pashchat prithvi ko jita evan is yajn ko kiya. is prakar yah yajn samrat ka pramukh kartavy samajha jane laga. janata isamean bhag lene lagi evan isaka paksh dharmik ki apeksha adhik samajik hota gaya. yah yajn chakravarti raja banane ke lie kiya jata tha.

grihasth dharm ke yajn

hindoo dharm-granthoan ke anusar pratyek grihasth hindoo ko paanch yajnoan ko avashy karana chahie-

  1. brahm-yajn - pratidin adhyayan aur adhyapan karana hi brahm-yajn hai.
  2. dev-yajn - devataoan ki prasannata hetu poojan-havan adi karana.
  3. pitri-yajn - 'shraddh' aur 'tarpan' karana hi pitri-yajn hai.
  4. bhoot-yajn - 'bali' aur 'vaishv dev' ki prasannata hetu jo pooja ki jati hai, use 'bhoot-yajn' kahate haian tatha,
  5. manushy-yajn - isake antargat 'atithi-satkar' ata hai.

ukt paanchoan yajnoan ko nity karane ka nirdesh hai.

brahmayajn

brahmayajn mean gayatri viniyog hota hai. maranottar sanskar ke sandarbh mean ekatrit sabhi kutumbi-hitaishi parijan ek sath baithean. mritatma ke sneh-upakaroan ka smaran karean. usaki shanti-sadgati ki kamana vyakt karate hue sabhi log bhavanapoovark paanch minat gayatri mantr ka manasik jap karean, ant mean apane jap ka puny mritatma ke kalyanarth apirt karane ka bhav karean- yah nyoonatam hai. yadi sambhav ho, to shuddhi divas ke bad trayodashi tak bhavanashil parijan mil-julakar gayatri jap ka ek laghu anushthan poora kar lean. brahyayajn ko usaki poonarhuti manean. sankalp bolean:-

namahan...
namnah pretattvanivrittidvara, brahmalokavaptaye...
parimanan gayatri
mahamantranushthanapunyan shraddhapoovarkamh ahan samaparyishye.

devayajn

devayajn mean devapravrittiyoan ka poshan kiya jae. dushpravrittiyoan ke tyag aur satpravrittiyoan ke abhyas ka upakram apanane se devashaktiyaan tusht hoti haian, devavrittiyaan pusht hoti haian. shraddh ke samay sanskar karane vale pramukh parijan sahit upasthit sabhi parijanoan ko is yajn mean yathashakti bhag lena chahie. apane svabhav ke sath ju di dushpravrittiyoan ko sadaiv ke lie ya kisi avadhi tak ke lie chho dane, paramarth gatividhiyoan ko apanane ka sankalp kar liya jae, usaka puny mritatma ke hitarth apirt kiya jae. sankalp bolean:-

namahan...
namakamritatmanah devagatipradanatharh...
dinani yavath masapayarntan-vasharpayarntan...
dushpravrittyunmoolanaiah ...
satpravrittisandharanaiah jayamanan punyan mritatmanah samutkasharnay shraddhapoovarkan ahan samaparyishye.

pitriyajn

yah krity pitriyajn ke aantagart kiya jata hai. jis prakar tarpan mean jal ke madhyam se apani shraddha vyakt ki jati hai, usi prakar havishyann ke madhyam se apani shraddhabhivyakti ki jani chahie. maranottar sanskar mean 12 pindadan kiye jate haian- jau ya gehooan ke ate mean til, shahad, ghrit, doodh milakar lagabhag ek-ek chhataank ate ke pind banakar ek pattal par rakh lene chahie. sankalp ke bad ek-ek karake yah pind jis par rakhe ja sakean, aisi ek pattal samip hi rakh leni chahie. chhah tarpan jinake lie kiye gaye the, unamean se pratyek varg ke lie ek-ek pind hai. satavaan pind mritatma ke lie hai. any paanch pind un mritatmaoan ke lie haian, jo putradi rahit haian, agnidagdh haian, is ya kisi janm ke bandhu haian, uchchhinn kul, vansh vale haian, un sabake nimitt ye paanch pind samapirt haian. ye barahoan pind pakshiyoan ke lie athava gay ke lie kisi upayukt sthan par rakh diye jate haian. machhaliyoan ko chugaye ja sakate haian. pind rakhane ke nimitt kush bichhate hue nimn mantr bolean:-

Om kushoasi kush putroasi, brahmana nimirtah pura.
tvayyachirtea chirtah soa stu, yasyahan nam kitarye.

maranottar (shraddh sanskar) jivan ka ek abadh pravah hai. kaya ki samapti ke bad bhi jiv yatra rukati nahian hai. age ka kram bhi bhaliprakar sahi disha mean chalata rahe, is hetu maranottar sanskar kiya jata hai. sookshm vidyut tarangoan ke madhyam se vaijnanik doorasth upakaran ka sanchalan kar lete haian. shraddha usase bhi adhik sashakt tarangean preshit kar sakati hai. usake madhyam se pitaroan-ko snehi parijanoan ki jiv chetana ko disha aur shakti tushti pradan ki ja sakati hai. maranottar sanskar dvara apani isi kshamata ke prayog se pitaroan ki sadgati dene aur unake ashirvad pane ka kram chalaya jata hai. pitri-yajn hetu manishiyoan ne hamare yahaan ashvin ya kuar ke krishn-paksh ke poore pandrah din (matantar se 16 din) vishesh roop se surakshit kie haian. is pooja ke lie kuchh mukhy batean is prakar hai –

pitri-yajn: varshik shraddh
kramaank vidhi
(k) pitri-paksh ke dinoan mean apane svargiy pita, pitamah, prapitamah tatha vriddh prapitamah aur svargiy mata, matamah, pramatamah evan vriddh-pramatamah ke nam-gotr ka uchcharan karate hue apane hathoan ki anjuli se jal pradan karana chahie (yadi kisi karan-vash kisi pidhi ke pitar ka nam jnat n ho sake, to bhavana se smaran kar jal dena chahie).
(kh) pitaroan ko jal dene ke lie vishesh vastuoan ke prabandh ki avashyakata nahian hai. keval 1- kush, 2- kale til, 3- akshat (chaval), 4- ganga-jal aur 5- shvet-pushp paryapt haian. inhian se shraddha-poorvak jal pradan se pitar alp samay mean santusht ho jate haian aur kalyan hetu ashirvad dete haian.
(g) skand-maha-puran’ mean bhagavan shiv parvati ji se kahate haian ki – ‘he mahadevi! jo ‘shraddh nahian karata, usaki pooja ko maian grahan nahian karata. bhagavan hari bhi nahian grahan karate haian.
(gh) yadi kisi ko kisi karan-vash mata-pita ki mrityu-tithi ka jnan n ho, to use ‘amavasya’ ko hi varshik-shraddh karana chahie.
(n) shraddh-kartta ko keval ek samay bhojan karana chahie arthat ratri ko bhojan nahian karana chahie. shraddh ke din brahmachary ka palan karana chahie. [3]

bhootayajn-panchabali

bhootayajn ke nimitt panchabali prakriya ki jati hai. vibhinn yoniyoan mean sanvyapt jiv chetana ki tushti hetu bhootayajn kiya jata hai. alag-alag pattoan ya ek hi b di pattal par, paanch sthanoan par bhojy padarth rakhe jate haian. urad-dal ki tikiya tatha dahi isake lie rakha jata hai. paanchoan bhag rakhean. kramashah mantr bolate hue ek-ek bhag par akshat chho dakar bali samapirt karean.

  1. gobali- pavitrata ki pratik goo ke nimitt- Om saurabheyyah savarhitaah, pavitraah punyarashayah. pratigrihnantu mean grasan, gavastrailokyamatarah॥ idan gobhyah idan n mam.
  2. kukkurabali- kattarvyanishtha ke pratik shvan ke nimitt- Om dvau shvanau shyamashabalau, vaivasvatakulodbhavau. tabhyamannan pradasyami, syatametavahiansakau॥ idan shvabhyaan idan n mam॥
  3. kakabali- malinata nivarak kak ke nimitt- Om aindravarunavayavya, yamya vai nairrirtastatha. vayasaah pratigrihnantu, bhamau pindan mayojjhatimh. idan vayasebhyah idan n mam॥
  4. devabali- devatv sanvadhark shaktiyoan ke nimitt- Om devaah manushyaah pashavo vayaansi, siddhaah sayakshoragadaityasanghaah. pretaah pishachastaravah samasta, ye channamichchhanti maya pradattamh॥ idan annan devadibhyah idan n mam.
  5. pipilikadibali- shramanishtha evan samoohikata ki pratik chiantiyoan ke nimitt- Om pipilikaah kitapatangakadyaah, bubhukshitaah kamarnibandhabaddhaah. teshaan hi triptyatharmidan mayannan, tebhyo visrishtan sukhino bhavantu॥ idan annan pipilikadibhyah idan n mam. bad mean gobali goo ko, kukkurabali shvan ko, kakabali pakshiyoan ko, devabali kanya ko tatha pipilikadibali chianti adi ko khila diya jae.

manushyayajn-shraddh sankalp

isake aantagart dan ka vidhan hai. divangat atma ne uttaradhikar mean jo chho da hai, usamean se utana aansh hi svikar karana chahie, jo pichhe vale bina kamaoo balakoan ya striyoan ke nivarh ke lie anivary ho-kamaoo santan ko use svikar nahian karana chahie. divangat atma ke any ahasan hi itane haian ki unhean anek janmoan tak chukana p dega, phir naya rrin bhari byaj sahit chukane ke lie kyoan sir par lada jae. asamarth sthiti mean abhibhavakoan ki seva svikar karana uchit tha, par jab vayask aur kamaoo ho gaye, to phir use lekar 'haram-khaoo' muftakhoroan mean apani ganana kyoan karaee jae? poovarjoan ke chho de hue dhan mean kuchh apani or se shraddhanjali milakar unaki atma ke kalyan ke lie dan kar dena chahie, yahi sachcha shraddh hai. pani ka tarpan aur ate ki goli ka pindadan payarpt nahian, vah kriya krity to matr pratik haian. shraddha ki vastavik pariksha us shraddh mean hai ki poovarjoan ki kamaee ko unhian ki sadgati ke lie, satkarmo ke lie dan roop mean samaj ko vapas kar diya jae. apani kamaee ka jo sadupayog, moh ya lobhavash svargiy atma nahian kar saki thi, us kami ki poorti usake uttaradhikariyoan ko kar deni chahie. prachinakal mean brahman ka vyaktitv ek samagr sanstha ka pratiroop tha. unhean jo diya jata tha, usamean se nyoonatam nivarh lekar shesh ko samaj ki satpravrittiyoan mean kharch karate the. apana nivarh bhi isalie lete the ki unhean nirantar paramarth prayojanoan mean hi laga rahana p data tha. aj vaise brahman nahian hai, isalie unaka brahmabhoj bhi saanp ke chale jane par lakir pitane ki tarah hai. dostoan-rishtedaroan ko mrityu ke upalakshy mean davat khilana mookharta aur unaka khana nilarjjta hai, isalie mritakabhoj ki vidambana mean n phansakar shraddhadhan paramarth prayojan ke lie laga dena chahie, jisase janamanas mean sadjnan ka prakash utpann ho aur ve kalyanakari satpath par chalane ki prerana prapt karean, yahi sachcha shraddh hai. kanya bhojan, din-apahij, anathoan ko zaroorat ki chizean dena, is prakriya ke pratikatmak upachar haian. isake lie tatha lok hitakari paramathirk karyo ( vriksharopan, vidyalay nirman) ke lie diye jane vale dan ki ghoshana shraddh sankalp ke sath ki jani chahie. sankalp॥

namahan...
namakamritatmanah shanti-sadgati-nimittan lokopayogikayartharh...
parimane dhanadanasy kanyabhojanasy va shraddhapoovarkan sankalpamh ahan karishye॥
sankalp ke bad nimn mantr bolate hue akshat-pushp dev vedi par chadhaean.
Om ushantastva nidhimahi, ushantah samidhimahi.
ushannushata a vah, pitrinhavisheaattave॥
Om dakshinamaroh trishtuph tvaavatu brihatsam, panchadashastomo grishmarrituah kshatran dravinamh॥[4]

panchayajn poore karane ke bad agni sthapana karake gayatri-yajn sampann karean, phir likhe mantr se 3 vishesh ahutiyaan dean.

Om sooyarputray vidmahe, mahakalay dhimahi.
tanno yamah prachodayath svaha.
idan yamay idan n mam॥[5]

isake bad svishtakrit - poonarhuti adi karate hue samapan karean. visajarn ke poorv pitaroan tatha devashaktiyoan ke lie bhojy padarth thali mean sajakar naivedy apirt karean, phir kramashah kshama-pratharna, pind visajarn, pitri visajarn tatha dev visajarn karean.

pauranik mahattv

vaidik yajnoan mean ashvamedh yajn ka mahattvapoorn sthan hai. yah mahakratuoan mean se ek hai.

  • rrigved mean isase sambandhit do mantr haian.
  • shatapath brahman[6] mean isaka vishad varnan prapt hota hai.
  • taittiriy brahman[7],
  • katyayaniy shrotasootr[8],
  • apastamb:[9],
  • ashvalayan[10],
  • shankhayan[11] tatha doosare saman granthoan mean isaka varnan prapt hota hai.
  • mahabharat[12] mean maharaj yudhishthir dvara kauravauan par vijay prapt karane ke pashchat pap mochanarth kiye gaye ashvamedh yajn ka vishad varnan hai.

yajn ki mahima

  • brahmavaivart puran mean savitri aur yamaraj sanvad mean varnan aya-
  • bharat-jaise punyakshetr mean jo ashvamedh yajn karata hai, vah dirghakal tak indr ke adhe asan par virajaman rahata hai.
  • rajasooy yajn karane se manushy ko isase chauguna phal milata hai.
  • sampoorn yajnoan se bhagavan vishnu ka yajn shreshth kaha gaya hai.
  • brahma ne poorvakal mean b de samaroh ke sath is yajn ka anushthan kiya tha. usi yajn mean daksh prajapati aur shankar mean kalah mach gaya tha. brahmanoan ne krodh mean akar nandi ko shap diya tha aur nandi ne brahmanoan ko. yahi karan hai ki bhagavan shankar ne daksh ke yajn ko nasht kar dala.
  • poorvakal mean daksh, dharm, kashyap, sheshanag, kardamamuni, svayambhuvamanu, unake putr priyavrat, shiv, sanatkumar, kapil tatha dhruv ne vishnuyajn kiya tha. usake anushthan se hazaroan rajasooy yajnoan ka phal nishchit roop se mil jata hai. vah purush avashy hi anek kalpoan tak jivan dharan karane vala tatha jivanmukt hota hai.
  • jis prakar devataoan mean vishnu, vaishnav purushoan mean shiv, shastroan mean ved, varnoan mean brahman, tirthoan mean ganga, punyatma purushoan mean vaishnav, vratoan mean ekadashi, pushpoan mean tulasi, nakshatroan mean chandrama, pakshiyoan mean garu d, striyoan mean bhagavati mool prakriti radha, adharoan mean vasundhara, chanchal svabhavavali indiyoan mean man, prajapatiyoan mean brahma, prajeshvaroan mean prajapati, vanoan mean vrindavan, varshoan mean bharatavarsh, shrimanoan mean lakshmi, vidvanoan mean sarasvati devi, pativrataoan mean bhagavati durga aur saubhagyavati shrikrishn patniyoan mean shriradha sarvopari mani jati haian; usi prakar sampoorn yajnoan mean 'vishnu yajn' shreshth mana jata hai.


tika tippani aur sandarbh

  1. raja sarvabhaum: ashvamedhen yajeth. napyasarvabhaum:
  2. aitarey brahman 8.20
  3. vaidik jagat d aaut k aaum (hindi) (ech.ti.em.el). . abhigaman tithi: 2 aktoobar, 2010.
  4. -19.70, 10.11
  5. -y॰ga॰
  6. shatapath brahman 13.1-5
  7. taittiriy brahman 3.8-1
  8. katyayaniy shrotasootr 20
  9. apastamb 20
  10. ashvalayan 10.6
  11. shankhayan 16
  12. mahabharat 10.71.14

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah