गीता रहस्य -तिलक पृ. 801

gita rahasy athava karmayog shastr -bal gangadhar tilak

Prev.png
shrimadbhagavadgita : panchadash adhyay

n roopamasyeh tathopalabhyate naanto n chadirn ch sanpratishtha .
ashvatthamenan suviroodhamoolamasangashastren ddadhen chhittva .. 3 ..
tat: padan tatparimargitavyan yasmingata n nivartanti bhooy: .
tamev chadyan purushan prapadye yat: pravritti: prasrita purani .. 4 ..

(3) parantu is lok mean (jaisa ki oopar varnan kiya hai) vaisa usaka svaroop upalabdh nahian hota; athava ant, adi aur adhar sthan bhi nahian milata. atyant gahari j doan vale is ashvatth (vriksh) ke anasakti roop sridudh talavar se kat kar, (4) phir us sthan ka dhooandh nikalana chahiye ki jahaan jane se phir lautana nahian p data; aur yah sankalp karana chahiye ki (srishti-kram ki yah) “puratan pravritti jisase utpann huee hai, usi ady purush ki or maian jata hooan.”

tilak ke anusar-[gitarahasy ke dasavean prakaran mean vivechan kiya hai ki srishti ka phailav hi nam-roopatmak karm hai aur yah karm anadi hai; asakt-buddhi chho d dene se isaka kshay ho jata hai, aur kisi bhi upay se isaka kshay nahian hota kyoanki yah svaroopatah anadi aur avyay hai[1]. tisare shlok ke “usaka svaroop ya adi-ant nahian milata” in shabdoan se yahi siddhant vyakt kiya gaya hai ki karm anadi hai; aur age chal kar is karmavriksh ka kshay karane ke liye ek anasakti hi ko sadhan batalaya hai. aise hi upasana karate samay jo bhavana man mean rahati hai, usi ke anusar age phal milata hai[2]. atev chauthe shlok mean spasht kar diya hai ki vriksh-chhedan ki yah kriya hote samay man mean kaun si bhavana rahani chahiye. shaankarabhashy mean “tamev chadyan purushan prapadye” path hai, isamean vartamanakal pratham purush ke ekavachan ka ‘prapadye’ kriyapad hai jisase yah arth karana p data hai; aur isamean ‘iti’ sarikhe kisi n kisi pad ka adhyahar bhi karana p data hai.

is kathinaee ko talane ke liye ramanujabhashy mean likhit “tamev chadyan purush prapadyeatah pravrittiah” pathantar ko svikar kar lean to aisa arth kiya ja sakega ki “jahaan jane par phir pichhe nahian lautana p data, us sthan ko khojana chahiye, (aur) jisase sab srishti ki utpatti huee hai usi mean mil jana chahiye”. kintu ‘prapadh’ dhatu hai nity atmanepadi, isase usaka vidhyarthak any purush ka roop ‘prapadyeth’ ho nahian sakata. ‘prapadyeth’ parasmaipad ka roop hai aur vah vyakaran ki drishti se ashuddh hai. prayah isi karan se shaankarabhashy mean yah path svikar nahian kiya gaya hai, aur yahi yuktisangat hai. chhandogy upanishad ke kuchh mantroan mean ‘prapadye’ pad ka bina ‘iti’ ke isi prakar upayog kiya gaya hai[3]. ‘prapadye’ kriyapad pratham purushant ho to kahana n hoga ki vakta se arthath upadeshakarta shrikrishn se usaka sambandh nahian jo da ja sakata. ab yah batalate haian ki is prakar bartane se kya phal milata hai-]

Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. dekho 285-289
  2. gi. 8. 6
  3. chhaan. 8. 14. 1

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah