गीता रहस्य -तिलक पृ. 829

gita rahasy athava karmayog shastr -bal gangadhar tilak

chitr:Prev.png
shrimadbhagavadgita : ashtadash adhyay

tyajyan doshavadityeke karm prahurmanishinah.
yajnadanatapahkarm n tyajyamiti chapare.. 3 ..
nishchayan shrinu me tatr tyage bharatasattam.
tyago hi purushavyaghr trividhah sanprakirtitah.. 4 ..
yajnadanatapah karm n tyajyan karyamev tath.
yajno danan tapashchaiv pavanani manishinamh.. 5 ..
etanyapi tu karmani sangan tyaktva phalani ch.
kartavyaniti me parth nishchitan matamuttasamh.. 6 ..

(3) kuchh panditoan ka kathan hai ki karm doshayukt hai atev usaka sarvatha tyag karana chahiye; tatha doosare kahate haian ki yajn, dan, tap aur karm ko kabhi n chho dana chahiye. (4) atev he bharatashreshth! tyag ke vishay mean mera nirnay sun. he purushashreshth! tyag tin prakar ka kaha gaya hai. (5) yajn, dan, tap aur karm ka tyag n karana chahiye; (in karmoan) ko karana hi chahiye. yajn, dan aur tap buddhimanoan ke liye bhi pavitr arthat chittashuddhikarak haian. (6) atev in (yajn, dan adi) karmoan ko bhi bina asakti rakhe, phaloan ka tyag karake (any nishkam karmoan ke saman hi lokasangrah ke hetu) karate rahana chahiye. he parth! is prakar mera nishchit mat (hai tatha vahi) uttam hai.

tilak ke anusar-[ karm ka dosh arthat bandhakata karm mean nahian, phalasha mean hai. isiliye pahale anek bar jo karmayog ka yah tattv kaha gaya haian ki sabhi karmoan ko phalasha chho dakar nishkam-buddhi se karana chahiye, usaka yah upasanhar haian. sannyas marg ka yah mat gita ko many nahian hai ki sab karm doshayukt, atev tyajy haian[1]. gita keval kamy karmoan ka sannyas karane ke liye kahati haian; parantu dharmashastr mean jin karmoan ka pratipadan hai, ve sabhi kamy hi haian[2], isaliye ab kahana p data hai ki unaka bhi sannyas karana chahiye; aur yadi aisa karate haian to yajn-chakr band hua jata hai[3] evan isase srishti ke uddhvast hone ka bhi avasar aya jata hai. prashn hota hai ki, to phir karana kya chahiye? gita isaka yoan uttar deti hai ki yajn, dan prabhriti karm svargadi-phalaprapti ke hetu karane ke liye yadyapi shastr mean kaha hai, tathapi aisi bat nahian hai ki ye hi karm lokasangrah ke liye is nishkam buddhi se n ho sakate hoan ki yajn karana, dan dena aur tap karana adi mera karttavy hai[4].

atev lokasangrah ke nimit svadharm ke anusar jaise anyany nishkam karm kiye jate haian vaise hi yajn, dan adi karmoan ko bhi phalasha aur asakti chho dakar karana chahiye. kyoanki ve sadaiv ‘pavan’ arthat chittashuddhi-karak athava paropakar-buddhi badhane vale haian. moolashlok mean jo etanyapi= ye bhi shabd haian unaka arth yahi hai ki “any nishkam karmoan ke saman yajn, dan adi karm bhi karana chahiye,” is riti se sab karm phalasha chho dakar athava bhakti drishti se keval parameshvararpan- buddhipoorvak kiye javean to srishti ka chakr chalata rahega; aur karta ke man ki phalasha chhoot jane ke karan ye karm moksh-prapti mean badha bhi nahian dal sakate. is prakar sab batoan ka thik thik mel mil jata hai. karm ke vishay mean karmayogashastr ka yahi antim aur nishchit siddhaant hai[5]. mimaansakoan ke karmamarg aur gita ke karmayog ka bhed gitarahasy[6] mean adhik spashtata se dikhaya gaya haian. arjun ke prashn karane par sannyas aur tyag ke arthoan ka karmayog ki drishti se is prakar spashtikaran ho chuka. ab sattvik adi bhedoan ke anusar karm karane ki bhinn bhinn ritiyoan ka varnan karake usi arth ko dridh karate haian.

chitr:Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. dekho gi. 18.48 aur 49
  2. gi. 2.42-44
  3. 3.16
  4. dekho gi.17.11.17 aur 20
  5. gi. 2.45 par hamari tipani dekho
  6. pri. 292-295 aur pri. 344-346

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah