गीता रहस्य -तिलक पृ. 623

gita rahasy athava karmayog shastr -bal gangadhar tilak

Prev.png
shrimadbhagavadgita : dvitiy adhyay

 
vyavasayatmika buddhirekahe kurunandan .
bahushakha hyanantashch buddhayoavyavasayinamh ॥ 41 ॥
yamimaan pushpitaan vachan pravadantyavipashchit: .
vedavadarata: parth nanyadastiti vadin: ॥ 42 ॥

(41) he kurunandan! is marg mean vyavasay-buddhi arthat kary aur akary ka nishchay karane vali (indriyaroopi) buddhi ek arthat ekagr rakhani p dati hai; kyoanki jinaki buddhi ka (is prakar ek) nishchay nahian hota, unaki buddhi arthat vasanaean anek shakhaoan se yukt aur anant (prakar ki) hoti haian. tilak ke anusar-[sanskrit mean buddhi shabd ke anek arth haian. 39vean shlok mean yah shabd jnan ke arth mean aya hai aur age 49vean shlok mean is ‘buddhi’ shabd ka hi “samajh, ichchha, vasana, ya hetu” arth hai. parantu buddhi shabd ke pichhe ‘vyavasayatmika’ visheshan hai isaliye is shlok ke poorvardh mean usi shabd ka arth yoan hota hai, vyavasay arthat kary-akary ka nishchay karane vali buddhi-indriy[1]. pahale is buddhi-indriy se kisi bhi bat ka bhala-bura vichar kar lene par phir tadanusar karm karane ki ichchha ya vasana man mean hua karati hai; atev is ichchha ya vasana ko bhi buddhi hi kahate haian. parantu us samay ‘vyavasayatmika’ yah visheshan usake pichhe nahian lagate. bhed dikhalana hi avashyak ho, to ‘vasanatmak’ buddhi kahate haian. is shlok ke doosare charan mean sirph ‘buddhi’ shabd hai, usake pichhe ‘vyavasayatmak’ yah visheshan nahian hai. isaliye bahuvachanant ‘buddhay:’ se “vasana, kalpanatarang” arth hokar poore shlok ka yah arth hota hai, ki “jinaki vyavasayatmak buddhi arthat nishchay karane vali buddhi-indriy sthir nahian hoti, unake man mean kshan-kshan mean nee tarangean ya vasanaean utpann hua karati haian.” buddhi shabd ke ‘nishchay karane vali indriy, aur ‘vasana’ in donoan arthoan ko dhyan mean rakhe bina karmayog ki buddhi ke vivechan ka marm bhali-bhaanti samajh mean ane ka nahian. vyavasayatmak buddhi ke sthir ya ekagr n rahane se pratidin bhinn bhinn vasanaoan se man vyagr ho jata hai aur manushy aisi anek jhanjhatoan mean p d jata hai, ki aj putr-prapti ke liye amuk karm karo, to kal svarg ki prapti ke liye amuk karm karo. bas, ab isi ka varnan karate haian-]

(42) he parth! (karmakaandatmak) vedoan ke (phalashruti-yukt) vakyoan mean bhoole hue aur yah kahane vale moodh log ki isake atirikt doosara kuchh nahian hai, badhakar kaha karate haian, ki.

Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. gitar. pr. 6 pri. 133–138 dekho

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah