shrimadbhagavadgita tattvavivechani hindi-tika -jayadayal goyandaka
chaturth adhyay
‘shauchasantoshatapah svadhyayeshvarapranidhanani niyamaah.’[1] sab prakar se bahar aur bhitar ki pavitrata (shauch); priy-apriy, sukh-duahkh adi ke prapt hone par sada-sarvada santusht rahana (santosh); ekadashi adi vrat-upavas karana (tap); kalyanaprad shastroan ka adhyayan tatha eeshvar ke nam aur gunoan ka kirtan (svadhyay); sarvasv eeshvar ke arpan karake unaki ajna ka palan karana (eeshvar pranidhan) in paanchoan ka nam niyam hai. ‘sthirasukhamasanamh’[2] sukhapoorvak sthirata se baithane ka nam asan[3] hai. ‘tasminh sati shvasaprashvasayorgativichchhedah pranayamah.[4] asan ke siddh ho jane par shvas aur prashvas ki gati ke rokane ka nam pranayam hai. bahari vayu ka bhitar pravesh karana shvas hai aur bhitar ki vayu ka bahar nikalana prashvas hai; in donoan ke rokane ka nam pranayam hai.
bhitar ke shvas ko bahar nikalakar bahar hi rok rakhana ‘bahy kumbhak’ kahalata hai. isaki vidhi yah hai- ath pranav (ooan) se rechak karake solah se bahy kumbhak karana aur phir char se poorak karana- is prakar se rechak-poorak ke sahit bahar kumbhak karane ka nam bahyavritti pranayam hai. bahar ke shvas ko bhitar khianchakar bhitar rokane ko ‘abhyantar kumbhak’ kahate haian. isaki vidhi yah hai ki char pranav se poorak karake solah se abhyantar kumbhak kare, phir ath se rechak kare. is prakar poorak-rechak ke sahit bhitar kumbhak karane ka nam abhyantaravritti pranayam hai. bahar ya bhitar, jahaan kahian bhi sukhapoorvak pranoan ke rokane ka nam stambhavritti pranayam hai. char pranav se poorak karake ath se rechak kare; is prakar poorak-rechak karate-karate sukhapoorvak jahaan kahian pranoan ko rokane ka nam stambhavritti pranayam hai. inake aur bhi bahut se bhed haian; jitani sankhya aur jitana kal poorak mean lagaya jay, utani hi sankhya aur utana hi kal rechak aur kumbhak mean bhi laga sakate haian. |
tika tippani aur sandarbh
- ↑ yog. 2/32
- ↑ yog. 2/46
- ↑ asan anekoan prakar ke haian. unamean se atmasanyam chahane vale purush ke liye siddhasan, padmasan aur svastikasan- ye tin bahut upayogi mane gaye haian. inamean se koee-sa bhi asan ho; parantu merudand, mastak aur griva ko sidha avashy rakhana chahiye aur drishti nasikagr par athava bhrikuti ke madhy bhag mean rakhani chahiye. alasy n satave to aankhean mooandakar bhi baith sakate haian. jo purush jis asan se sukhapoorvak dirghakal tak baith sake, usake liye vahi asan uttam hai.
- ↑ yog. 2/49
- ↑ yog. 2/50
sanbandhit lekh
kram sankhya | vishay | prishth sankhya |
varnamala kramanusar lekh khoj