श्रीमद्भगवद्गीता -जयदयाल गोयन्दका पृ. 1058

shrimadbhagavadgita tattvavivechani hindi-tika -jayadayal goyandaka

Prev.png
ashtadash adhyay


sambandh- ab rajasi buddhi ke lakshan batalate haian-

yaya dharmamadharm ch karyan chakaryamev ch .
ayathavatprajanati buddhi: sa parth rajasi .. 31 ..


he parth ! manushy jis buddhi ke dvara dharm aur adharm ko tatha kartavy aur akartavy ko bhi yatharth nahian, janata, vah buddhi rajasi hai.. 31 ..


prashn- ‘dharm’ kisako kahate haian aur ‘adharm’ kisako kahate haian tatha in donoan ko yatharth n janana kya hai?

uttar- ahiansa, saty, daya, shanti, brahmachary, sham, dam, titiksha tatha yajn, dan, tap evan adhyayan, adhyapan, prajapalan, krishi, pashupalan aur seva adi jitane bhi varnashram ke anusar shastravihit shubhakarm haian- jin acharanoan ka phal shastroan mean is lok aur paralok ke sukh-bhog batalaya gaya hai- tatha jo doosaroan ke hit mean karm haian, un sabaka nam dharm hai’[1] evan jhooth, kapat, chori, vyabhichar hiansa, dambh, abhakshy-bhakshan adi jitane bhi papakarm haian- jinaka phal shastr mean duahkh batalaya hai- un sabaka nam adharm hai. kis samay kis paristhiti mean kaun-sa karm dharm hai aur kaun-sa karm adharm hai- isaka thik-thik nirnay karane mean buddhi ka kunthit ho jana, ya sanshayayukt ho jana adi un donoan ka yatharth n janana hai.

prashn- ‘kary’ kisaka nam hai aur ‘akary’ kisaka? tatha dharm-adharm mean aur kartavy-akartavy mean kya bhed hai evan kartavy aur akartavy ko yatharth n janana kya hai?

uttar- varn, ashram, prakriti, paristhiti tatha desh aur kal ki apeksha se jis manushy ke liye jo shastr vihit karane yogy karm hai- vah kary (kartavy) hai aur jisake liye shastr mean jis karm ko n karane yogy-nishiddh batalaya hai, balki jisaka n karana hi uchit hai- vah akary (akartavy) hai. shastr nishiddh pap karm to sabake liye akary haian hi, kintu shastr vihit shubh karmoan mean bhi kisi ke liye koee karm kary hota hai aur kisi ke liye koee akary. jaise shoodr ke liye seva karana kary hai aur yajn, vedadhyayan adi karana akary hai; sannyasi ke liye vivek, vairagy, sham, damadi ka sadhan kary hai aur yajn-danadi ka acharan akary hai; brahman ke liye yajn karana karana , dan dena-lena, ved padhana-padhana kary hai aur naukari karana akary hai vaishy ke liye krishi goraksha aur vanijyadi kary hai aur dan lena akary hai. isi tarah svargadi ki kamana vale manushy ke liye kamy-karm kary haian aur mumukshu ke liye akary haian; virakt brahman ke liye sannyas grahan karana kary hai aur bhogasakt ke liye akary hai. isase yah siddh hai ki shastr vihit dharm hone se hi vah sabake liye kartavy nahian ho jata. is prakar dharm kary bhi ho sakata hai aur akary bhi yahi dharm adharm aur kary-akary ka bhed hai. kisi bhi karm ke karane ka ya tyagane ka avasar ane par amuk karm mere liye kartavy hai ya akartavy, mujhe kaun-sa karm kis prakar karana chahiye aur kaun-sa nahian karana chahiye’ -isaka thik-thik nirnay karane mean jo buddhi ka kiankartavyavimoodh ho jana ya sanshay yukt ho jana hai- yahi kartavy aur akartavy ko yatharth n janana hai.

Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. shastroan mean dharm ki b di mahima hai. brihaddharmapuran mean kaha hai-
    is vishv ki raksha karane vale vrishabharoop dharm ke char pair mane gaye haian. satyayug mean charoan pair poore rahate haian; treta mean tin, dvapar mean do aur kalayug mean ek hi pair rah jata hai. dharm ke char pair haian- saty, daya, shanti aur ahiansa.
    satyan daya tatha shantirahiansa cheti kirtita. dharmasyavayavastat chatvarah poornataan gataah .. isamean saty ke barah bhed haian-

    amithyavachanan satyan svikarapratipalanamh. priyavakyan guroah seva dridhan chaiv vratan kritamh..
    astikyan sadhusaganshch piturmatuah priyakanrah. shuchitvan dvividhan chaiv hirasanchay ev ch..

    ‘jhooth n bolana, svikar kiye hue ka palan karana, priy vachan bolana, guru ki seva karana, niyamoan dridhata se palan karana, astikata, sadhusang, mata-pita ka priyakary, bahyashauch-antarashauch, lajja aur aparigrah.’

    daya ke chhah prakar haian-

    ‘paropakaro danan ch sarvada smitabhashanamh. vinayo nyoonatabhavasvikarah samatamatiah..

    ‘paropakar, dan, sada hansate hue bolana, vinay, apane ko chhota samajhana aur samatvabuddhi.’

    shanti ke tin lakshan haian-

    anasooyalpasantosh indriyana ch sanyamah. asaganmo maunamevan devapoojavidhau matiah..
    akutashchibhdayatvan ch gambhiryan sthirachittata. arookshabhavah sarvatr niahsprihatvan dridha matiah..
    vivarjanan hyakaryanaan samah poojapamanayoah. shlagha paraguneasteyan brahmacharyan dhritiah kshama..
    atithyan ch japo homastirthasevaaaryasevanamh. amatsaro bandhamokshajnanan sannyasabhavana..
    sahishnuta suduahkheshu akarpanyamamoorkhata.

    ‘kisi mean dosh n dekhana, tho de mean santosh karana, indriy-sanyam, bhogoan mean anasakti, maun, devapooja mean man lagana, nirbhayata, gambhirata, chittaki sthirata, rookhepan ka abhav, sarvatr niahsprihata, nishchayatmika buddhi, n karane yogy karyoan ka tyag, manapaman mean samata, doosare ke gun mean shlagha, chori ka abhav, brahmachary, dhairy, kshama, atithisatkar, jap, hom, tirthaseva, shreshth purushoan ki seva, matsarahinata, bandh-moksh ka jnan, sannyas-bhavana, ati duahkh mean bhi sahishnuta, kripanata ka abhav aur moorkhata ka abhav.’ ahiansa ke sat bhav haian-

    ahiansa tvasanajayah parapidavivarjanamh.
    shraddha chatithyaseva ch shantaroopapradarshanamh..
    atmiyata ch sarvatr atmabuddhiah paratmasu.

    ‘asanajay, doosare ko man-vani-sharir se duahkh n pahuanchana, shraddha, atithisatkar, shantabhav ka pradarshan, sarvatr atmiyata aur doosare mean bhi atmabuddhi.’

    yah dharm hai. is dharm ka tho da-sa bhi acharan param labhadayak aur isake viparit acharan mahanh hanikarak hai-

    yatha svalpamadharm hi janayeth tu mahabhayamh. svalpamapyasy dharmasy trayate mahato bhayath.. (brihaddharmapuran, parvakhand 1. 47)

    ‘jaise tho de-se adharm ka acharan mahanh bhay ko utpann karane vala hota hai, vaise hi tho da-sa bhi is dharm ka acharan mahanh bhay se raksha karata hai., is chatushpad dharm ke sath-sath hi apane-apane varnashramanusar dharmoan ka acharan karana chahiye.

sanbandhit lekh

shrimadbhagavadgita tattvavivechani hindi-tika -jayadayal goyandaka
kram sankhya vishay prishth sankhya
pahala adhyay
1 pratham adhyay ka nam aur sankshep 1
2 pratham adhyay ka sambandh- gita ke upakram mean mahabharat-yuddh ka prarambhik itihas 2
3 dhritarashtr ka prashn 4
4 dharmakshetr-kurukshetr ka parichay tatha duryodhan ka dronachary ke pas jana 5
5 duryodhan dvara pandav sena ka varnan 6
6 yuyudhan, virat aur drupad ka parichay 7
7 dhrishtaketu, chekitan, kashiraj, purujit, kuntibhoj, shaiby, yudhamanyu, abhimanyu tatha draupadi ke putroan ke parichay 10
8 maharathi ka lakshan tatha dron, bhishm, karn, krip, ashvatthama, vikarn aur bhoorishrava adi kauravapakshiy pramukh viroan ka parichay 11
9 duryodhan dvara apane paksh ke viroan ki prashansa tatha bhishm ke dvara shankhanad 15
10 arjun ke vishal rath, dhvaja, hrishikesh nam, panchajany evan devadatt shankh ka evan shikhandi ka parichay aur ubhay paksh ke viroan dvara ki huee shankh dhvani ka varnan 17
11 arjun ke anurodh se bhagavan ka donoan senaoan ke bich mean rath ko le jana aur arjun ka sabako dekhana 24
12 donoan or ke svajanoan ko dekhakar unake maran ki ashanka se arjun ka shokakul hona aur kulanash, kuladharmanash tatha varnasankarata ke vistar adi dushparinamoan ko batalate hue dhanush-ban chho dakar baith jana 30
13 adhyay ki samapti par pushpi ka- tatpary 49
doosara adhyay
14 pratham adhyay ka nam sankshep aur sandarbh 50
15 bhagavan ke dvara utsah dilaye jane par bhi arjun ka yuddh ke liye taiyar n hona aur kiankartavyavimoodh hokar bhagavan se uchit shiksha dene ki prarthana karate hue yuddh n karane ka nishchay karake baith jana 53
16 bhagavan ke dvara atmatattv ka niroopan aur saankhyayog ki drishti mean arjun ko yuddh ke liye protsahan milana 64
17 kshatriy dharm ke anusar dharm-yuddh ki upadeyata aur avashyakata ka varnan karake bhagavan arjun ko yuddh ke liye utsah dilana 90
18 sakam karmoan ki hinata aur nishkam karmoan ki shreshthata ka varnan karate hue arjun ko karmayog ke liye utsahit karana 98
19 yog aur yogi ke vibhinn arthoan mean prayog 118
20 arjun ke poochhane par bhagavan ke dvara sthir-buddhi purushoan ke lakshan, sthir-buddhita ke sadhan aur phal ka niroopan 123
tisara adhyay
21 adhyay ka nam sankshep aur sambandh 154
22 arjun ke poochhane par saankhy aur karmayog do nishthaoan ka varnan karate hue arjun ko kartavy karm karane ke liye adesh dena 156
23 yajnarth karm ki visheshata, yajnachakr ka varnan tatha kartavyapalan par jor 169
24 jnani ke liye karm ki kartavyata n hone par bhi lok-sangraharth jnanavan aur bhagavan ke liye bhi karm ki avashyakata evan ajnani aur jnani ke lakshan tatha rag-dvesharahit karm ke liye preran. raja dilip, shivi aur prahlad ka drishtant 182
25 arjun ke prashn ke uttar mean bhagavan ka kam ke svaroop, nivas sthan adi ka varnan karate hue use marane ke liye arjun ko ajna dena 217
chautha adhyay
26 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 231
27 bhagavan ke dvara karmayog ki prachin parampara ka digdarshan 233
28 arjun ke prashn par bhagavan ke dvara avatar rahasy ka varnan, charoan varnoan ki srishti eeshvarakrit hai, yah batalate hue karm ke rahasy aur mahapurushoan ki mahima ka varnan 237
29 vividh prakar ke yajnoan ka varnan 268
30 jnan ki mahima 292
paanchava adhyay
31 adhyay ka nam, sankshep sambandh 312
32 arjun ke prashn ke uttar mean bhagavan ke dvara saankhyayog aur karmayog ka nirnay, saankhyayogi aur karmayogi ke lakshan tatha mahattv ka varnan 313
33 saankhyayog aur saankhayogi sthiti ka niroopan 331
34 donoan nishthaoan ke sadhakoan ke liye dhyanayog ka varnan tatha bhagavan ko yajnadi ka bhokta, sarvalokamaheshvar tatha suhrid jan lene par paramashanti ki prapti ka varnan 360
chhatha adhyay
35 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 369
36 karmayogi ki prashansa aur yogaroodh purush ka lakshan batalate hue atmoddhar ke liye prerana tatha bhagavatprapt purushoan ke lakshan 371
37 dhyanayog ka phalasahit varnan 386
38 arjun dvara kiye gaye prashnoan ke uttar mean man ke nigrah aur yogabhrasht purushoan ki gati ka varnan 432
39 yogi ki mahima, yogi banane ke liye ajna aur antaratma se bhagavan ko bhajane vale yogi ki sarvashreshthata 455
satavaan adhyay
40 shatk ka spashtikaran, adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 462
41 vijnan sahit jnan ki prashansa, bhagavatsvaroop ke tattvajnan ki durlabhata, bhagavan ki apara evan para prakriti ka svaroop tatha unase samast bhootoan ki utpatti, bhagavan ki sabake prati mahakaranata evan bhagavan ke samagr svaroop ka varnan 464
42 asuri svabhav ke manushyoan ki ninda, bhagavan ke sab prakar ke bhaktoan ki prashansa tatha any devoan ki upasana ka varnan 482
43 bhagavan ke prabhav ko n samajhane ka karan aur samagraroop ko samajhane vale purushoan ki prashansa 500
athavaan adhyay
44 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 513
45 arjun ke prashn ke uttar mean bhagavan ke dvara brahm, adhyatm, karm, adhibhoot, adhidaiv aur adhiyajn ke svaroop tatha antakal ki gati ka mahattvayukt niroopan 514
46 sagun-nirakar svaroop ka chintan karane vale yogiyoan ki nirgun-nirakar brahm ke upasakoan ki antakalin gati ka varnan 529
47 bhagavan ki bhakti ka mahattv, kalpavarnan tatha sabhi upasakoan ko prapt hone vale paramadham ka bhaktiroopi upayasahit varnan 541
48 shukl aur krishn marg ka varnan 555
navaan adhyay
49 adhyay ka nam, sankshep tatha sambandh 571
50 vijnanayukt jnan bhagavan ke aishvary ka prabhav aur jagat ki utpatti ka varnan 572
51 bhagavan ke prabhav ko n janane ke karan unaka tiraskar karane valoan ki ninda, bhakti ki mahima, prabhavasahit samagraroop ka varnan aur svargakami purushoan ki gati ka niroopan 588
52 anany bhakti ki mahima 611
dasavaan adhyay
53 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 656
54 bhagavan ki vibhooti aur yogashakti ka kathan tatha unake janane ka phal 657
55 phal aur prabhavasahit bhakti ka kathan 669
56 arjun dvara bhagavan ki stuti, vibhooti tatha yogashakti ka varnan karane ke liye prarthana 675
57 bhagavan ke dvara apani vibhootiyoan aur yogashakti ka varnan 684
gyarahavaan adhyay
58 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 710
59 vishvaroop ka darshan karane ke liye arjun ki prarthana 711
60 bhagavan ke dvara vishvaroop ka varnan aur divyadrishti pradan 717
61 sanjay dvara bhagavan ke vishvaroop ka varnan 723
62 arjun dvara bhagavan ke vishvaroop ka darshan aur stavan 729
63 bhagavan ke dvara apane prabhav ka varnan aur arjun ko yuddh ke liye utsah pradan 748
64 arjun ke dvara bhagavan ka stavan aur chaturbhuj dikhalane ke liye arjun ki prarthana 754
65 bhagavan ke dvara vishvaroop ki mahima ka kathan evan chaturbhuj tatha saumyaroop ke darshan karavana 772
66 bhagavan ke dvara chaturbhujaroop ki mahima aur ananyabhakti ka niroopan 776
barahavaan adhyay
67 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 784
68 arjun ke prashn karane par bhagavan ke dvara sakar aur nirakar svaroop ke upasakoan ki uttamata ka nirnay tatha bhagavatprapti ke vividh sadhanoan ka varnan 785
69 bhagavatprapt bhakt purushoan ke lakshan 806
70 uchch shreni ke bhagavadbhakt sadhakoan ka varnan 821
terahavaan adhyay
71 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 823
72 kshetr, kshetrajn tatha jnan-jney ka niroopan 824
73 jnan sahit prakriti-purush ka varnan 853
chaudahavaan adhyay
74 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 881
75 jnan ka mahattv aur prakriti purush ke dvara srishti ki utpatti ka varnan 882
76 sattv, raj, tam- tinoan gunoan ka vividh prakar se varnan 885
77 gunatit-avastha ki prapti ke upay tatha gunatit purush ke lakshanoan aur bhagavan ki mahatta ka varnan 903
pandrahavaan adhyay
78 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 919
79 sansar -vriksh ka varnan, bhagavatprapti ke sadhan aur paramadham ka niroopan 920
80 jivatma ka prakaran 929
81 bhagavan prabhav evan svaroop ka prakaran tatha kshar, akshar evan purushottam ka niroopan 939
solahavaan adhyay
82 adhyay ka nam, sankshep aur sambandh 950
83 phal sahit daivi aur asuri sampatti ka varnan 951
84 asuri sampatti vale manushyoan ke lakshan aur unaki adhogati ka niroopan 959
85 kam, krodh aur lobh narak-dvaroan ke tyag ki ajna ke sath-sath shastranukul karm karane ke liye prerana 975
satarahavaan adhyay
86 adhyay ka nam sankshep aur sambandh 980
87 shraddha aur shastraviparit ghor tap karane valoan ka varnan 981
88 tinoan gunoan ke anusar, ahar, yajn, tap aur dan ke prithak-prithak bhedoan ka varnan 988
89 Om tatsath ke prayog ki vyakhya 1010
atharahavaan adhyay
90 adhyay ka nam sankshep aur sambandh 1016
91 arjun ke prashn ke uttar mean bhagavan ke dvara tyag ke svaroop ka nirnay 1018
92 saankhy-siddhant ke anusar karmoan ke hetuoan ka niroopan 1032
93 tinoan ke gunoan ke anusar jnan, karm, karta, buddhi, dhriti aur sukh ke prithak-prithak bhedoan ka varnan 1041
94 phalasahit varnadharm ka niroopan 1070
95 jnan-nishtha ka niroopan 1084
96 bhaktisahit karmayog ka varnan aur sharanagati ki mahima tatha arjun apani sharan mean ane ke liye mahima tatha arjun ko apani sharan mean ane ke liye bhagavan ka adesh 1094
97 gita ka mahatmay 1114

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah