गीता रहस्य -तिलक पृ. 164

gita rahasy athava karmayog shastr -bal gangadhar tilak

chitr:Prev.png
athavaan prakaran

saankhyoan ne in teees tattvoan mean se akash tattv hi mean dikh aur kal ko bhi sammilit kar diya hai. ve ‘pran’ ko bhinn tattv nahian manate; kintu jab sab indriyoan ke vyapar arambh hone lagate haian tab usi ko ve pran kahate haian ( saan.ka. 29 ). parantu vedantiyoan ko yah mat many nahian hai, unhoanne pran ko svatantr tattv mana hai [1]. yah pahale hi batalaya ja chuka hai ki, vedanti log prakriti aur purush ko svayambhoo aur svatantr nahian manate, jaisa ki saankhy-matanuyayi manate haian; kintu unaka kathan hai ki donoan ( prakriti aur purush ) ek hi parameshvar ki vibhootiyaan haian. saankhy aur vedant ke ukt bhedoan ko chho d kar shesh srisht-yutpatti-kram donoan pakshoan ko grahy hai. udaharanarth, mahabharat mean anugita mean ‘brahmavriksh’ athava ‘brahmavachan’ ka jo do bar varnan kiya gaya hai [2], vah saankhyatattvoan ke anusar hi hai-

avyaktabijaprabhavo buddhiskanghamayo mahanh.

mahahankaravitapah iandriyantarakotarah..

mahabhootavishakhashch visheshapratishakhavanh.

sadaparnah sadapushpah shubhashubhaphalodayah..

ajivyah sarvabhootanaan brahmavrikshah sanatanah.

enan chhitva ch bhitva ch tattvajnanasina budhah..

hittva sangamayanh pashanh mrityujanmajarodayanh.

nirmamo nirahankaro muchyate natr sanshayah.

arthath ‘‘avyakt ( prakriti ) jisaka bij hai, buddh ( mahanh ) jisaka tana ya piand hai, ahankar jisaka pradhan pallav hai, man aur das indriyaan jisaki antargat khokhali ya khoan dar haian, ( sookshm ) mahabhoot ( panch tanmatraean ) jisaki b di-b di shakhaean haian, aur vishesh arthath sthool mahabhoot jisaki chhoti-chhoti tahaniyaan hai, isi prakar sada patr, pushp, aur shubhashubh phal dharan karane vala, samasth prani matr ke liye adharabhoot, yah sanatan vrihadh brahmavriksh hai. jnani purush ko chahiye, ki vah use tattvajnanaroopi talavar se kat kar took-took kar dale; janm, jara aur mrityu utpann karane vale sangamay pashoan ko nasht kare; aur mamatvabuddhi tatha ahankar ka th‍yag kar de; tab vah niahsanshay mukt hoga. ‘‘sankshep mean, yahi brahmavriksh prakriti athava maya ka ‘khel’, ‘jala‘ ya ‘pasara‘ hai. atyant prachin kal hi se-rrigvedakal hi se -ise ‘vriksh’ kahane ki riti p d gee hai aur upanishadoan mean bhi isako ‘sanatan ashvatthavriksh’ kaha hai ( kath. 6. 1 ).

parantu vedoan mean isaka sirph yahi varnan kiya gaya hai ki us vriksh ka mool ( parabrahm ) oopar hai aur shakhaean ( drishy srishti ka phailav ) niche haian. is vaidik varnan ko aur saankhyoan ke tattvoan ko mila kar gita mean ashvatth vriksh ka varnan kiya gaya hai. isaka srishtikaran hamane gita ke 15. 1-2 shlokoan ki apani tika mean kar diya hai. oopar batalaye gaye pachh‍chis tattvoan ka vargikaran saankhy aur vedanti bhinn-bhinn riti se kiya karate haian, atev yahaan par us vargikaran ke vishay mean kuchh likhana chahiye. saankhyoan ka yah kathan hai ki in pachh‍chis tattvoan ke char varg hote haian arthath moolaprakriti, prakriti-vikriti aur n-prakriti n-vikriti.

1.prakriti-tattv kisi doosare se utpann nahian hua hai, atev use ‘moolaprakriti’ kahate haian. 2.moolaprakriti se age badhane par jab ham doosari sidhi par ate haian tab ‘mahanh’ tattv ka pata lagata hai.

chitr:Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. vesoo. 2. 4. 9
  2. mabha. ashv. 35. 20-23; aur 47. 12-15

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah