puran | ek bahuvikalpi shabd hai any arthoan ke lie dekhean:- puran (bahuvikalpi) |
puranoan ki rachana vaidik kal ke kafi bad ki hai,ye smriti vibhag mean rakhe jate haian. puranoan mean srishti ke arambh se ant tak ka vishad vivaran diya gaya hai. puranoan ko manushy ke bhoot, bhavishy, vartaman ka darpan bhi kaha ja sakata hai. is darpan mean manushy apane pratyek yug ka chehara dekh sakata hai. is darpan mean apane atit ko dekhakar vah apana vartaman sanvar sakata hai aur bhavishy ko ujjval bana sakata hai. atit mean jo hua, vartaman mean jo ho raha hai aur bhavishy mean jo hoga, yahi kahate haian puran. inamean hindoo devi-devataoan ka aur pauranik mithakoan ka bahut achchha varnan hai. inaki bhasha saral aur katha kahani ki tarah hai. puranoan ko vedoan aur panishadoan jaisi pratishtha prapt nahian hai.
puran mahima
puran shabd ‘pura’ evan ‘an’ shabdoan ki sandhi se bana hai, jisaka shabdik arth -‘purana’ athava ‘prachin’ hota hai. ‘pura’ shabd ka arth hai - anagat evan atit. ‘an’ shabd ka arth hota hai -kahana ya batalana arthath jo puratan athava atit ke tathyoan, siddhaantoan, shikshaoan, nitiyoan, niyamoan aur ghatanaoan ka vivaran prastut kare. mana jata hai ki srishti ke rachanakarta brahmaji ne sarvapratham jis prachinatam dharmagranth ki rachana ki, use puran ke nam se jana jata hai. hindoo sanatan dharm mean, puran srishti ke prarambh se mane gaye haian, isalie inhean srishti ka prachinatam granth man liya jata hai kintu ye bahut bad ki rachana hai. soory ke prakash ki bhaanti puran ko jnan ka srot mana jata hai. jaise soory apani kiranoan se aandhakar hatakar ujala kar deta hai, usi prakar puran apani jnanaroopi kiranoan se manav ke man ka aandhakar door karake saty ke prakash ka jnan dete haian. sanatanakal se hi jagat puranoan ki shikshaoan aur nitiyoan par hi adharit hai.vishayavastu
prachinakal se puran devataoan, rrishiyoan, manushyoan - sabhi ka margadarshan karate rahe haian. puran manushy ko dharm evan niti ke anusar jivan vyatit karane ki shiksha dete haian. puran manushy ke karmoan ka vishleshan kar unhean dushkarm karane se rokate haian. puran vastutah vedoan ka vistar haian. ved bahut hi jatil tatha shushk bhasha - shaili mean likhe ge haian. vedavyas ji ne puranoan ki rachana aur punarrachana ki. kaha jata hai, "poornat puran." jisaka arth hai, jo vedoan ka poorak ho, arthath puran.[1] vedoan ki jatil bhasha mean kahi gee batoan ko puranoan mean saral bhasha mean samajhaya gaya haian. puran-sahity mean avataravad ko pratishthit kiya gaya hai. nirgun nirakar ki satta ko manate hue sagun sakar ki upasana karana in granthoan ka vishay hai. puranoan mean alag-alag devi-devataoan ko kendr mean rakhakar pap-puny, dharm-adharm aur karm-akarm ki kahaniyaan haian. prem, bhakti, tyag, seva, sahanashilata aise manaviy gun haian, jinake abhav mean unnat samaj ki kalpana nahian ki ja sakati. puranoan mean devi-devataoan ke anek svaroopoan ko lekar ek vistrit vivaran milata hai. puranakaroan ne devataoan ki dushpravrittiyoan ka vyapak vivaran kiya hai lekin mool uddeshy sadbhavana ka vikas aur saty ki pratishtha hi hai.
puranoan ki sankhya
18 vikhyat puran haian :
vishnu puran | brahma puran | shiv puran |
---|---|---|
vishnu puran | brahm puran | shiv puran |
bhagavat puran | brahmand puran | ling puran |
narad puran | brahm vaivart puran | skand puran |
garu d puran | markandey puran | agni puran |
padm puran | bhavishy puran | matsy puran |
varah puran | vaman puran | koorm puran |
yah soochi vishnu puran par adharit hai. matsy puran ki soochi mean shiv puran ke sthan par vayu puran hai.
shlok sankhya
sansar ki rachana karate samay brahma ne ek hi puran ki rachana ki thi. jisamean ek arab shlok the. yah puran bahut hi vishal aur kathin tha. puranoan ka jnan aur upadesh devataoan ke alava sadharan janoan ko bhi saral dhang se mile ye sochakar maharshi ved vyas ne puran ko atharah bhagoan mean baant diya tha. in puranoan mean shlokoan ki sankhya char lakh hai. maharshi vedavyas dvara rache gaye atharah puranoan aur unake shlokoan ki sankhya is prakar hai :
puran | shlokoan ki sankhya |
---|---|
brahmapuran | das hazar |
padmapuran | pachapan hazar |
vishnupuran | teis hazar |
shivapuran | chaubis hazar |
shrimadbhavatapuran | atharah hazar |
naradapuran | pachchis hazar |
markandeyapuran | nau hazar |
agnipuran | pandrah hazar |
bhavishyapuran | chaudah hazar paanch sau |
brahmavaivartapuran | atharah hazar |
liangapuran | gyarah hazar |
varahapuran | chaubis hazar |
skandhapuran | ikyasi hazar ek sau |
koormapuran | satrah hazar |
matsayapuran | chaudah hazar |
garu dapuran | unnis hazar |
brahmandapuran | barah hazar |
manapuran | das hazar |
puranoan ki sankhya atharah kyoan ?
- anima, laghima, prapti, prakamy, mahima, siddhi, eeshitv ya vashitv, sarvakamavasayita, sarvajnatv, doorashravan, srishti, parakayapravesh, vakasiddhi, kalpavrikshatv, sanharakaranasamarthy, bhavana, amarata, sarvanyay - ye attharah siddhiyaan mani jati haian.
- saankhy darshan mean purush, prakriti, man, paanch mahabhoot (prithvi, jal, vayu, agni aur akash), paanch jnanedri (kan, tvacha, chakshu, nasika aur jihva) aur paanch karmeandri (vak, pani, pad, payu aur upasth ) ye atharah tattv varnit haian.
- chhah vedaang, char ved, mimaansa, nyayashastr, puran, dharmashastr, arthashastr, ayurved, dhanurved aur gandharv ved ye atharah prakar ki vidyaean mani jati haian.
- ek sanvatsar, paanch rrituean aur barah mahine - ye sab milakar kal ke atharah bhedoan ko batate haian.
- shrimadh bhagavat gita ke adhyayoan ki sankhya bhi atharah hai.
- shrimadh bhagavat mean kul shlokoan ki sankhya atharah hazar hai.
- shriradha, katyayani, kali, tara, kooshmaanda, lakshmi, sarasvati, gayatri, chhinnamasta, shodashi, tripurabhairavi, dhoomavati, bagalamukhi, matangi, parvati, siddhidatri, bhagavati, jagadamba ke ye atharah svaroop mane jate haian.
- shrivishnu, shiv, brahma, indr adi devataoan ke aansh se prakat huee bhagavati durga atharah bhujaoan se sushobhit haian .
up puran
maharshi vedavyas ne atharah puranoan ke atirikt kuchh up-puranoan ki bhi rachana ki hai. up-puranoan ko puranoan ka hi sararoop kaha ja sakata hai. up-puran is prakar haian:
- sanatkumar puran
- kapil puran
- samb puran
- adity puran
- nrisianh puran
- ushanah puran
- nandi puran
- maheshvar puran
- durvasa puran
- varun puran
- saur puran
- bhagavat puran
- manu puran
- kalikapuran
- parashar puran
- vasishth puran
'puran' ka arth
'puran' ka arth hota hai- "sabase puratan ya prachin". puran mean hajaroan nahian lakhoan varsh ki parampara, itihas, sanskriti aur vaidik jnan ko sametane ka prayas kiya gaya. shaiv panthiyoan ne shiv ko adhar banakar, vaishnav panthiyoan ne vishnu ko adhar banakar, shaktoan ne shakti ko adhar banakar, ekeshvaravadiyoan ne nirakar eeshvar ko adhar banakar aur krishn bhaktoan ne krishn ko adhar banakar srishti utpatti, manav itihas, parampara, dharm aur darshan ka vistar kiya. isilie sab kuchh bhramapoorn lagata hai. phir bhi ved vyas kahate haian ki "jahaan aisa lagata hai, vahaan ved ki batoan ko hi praman manana chahie."
vedoan aur puranoan ke hajaroan panne to kal-kavalit ho ge aur jitane panne samay kha gaya, usase kahian adhik to shruti aur smriti ki batean vismrit ho gee. phir bhi jo bacha hai, use jab sangrahit kiya gaya to nishchit hi vah kramabaddh nahian raha. sab kuchh adha-adhoora sa tha. parantu itane ke hi arth nikal lie to jo chhoot gaya hai, use itane se hi pak da ja sakata hai. ved vyas ne kitane puran likhe aur bauddh kal mean tathakathit panditoan ne kitane puranoan ki rachana ki, yah shodh ka vishay ho sakata hai. isake atirikt kya ved vyas dvara likhe ge puranoan mean bauddh kal aur madhy kal mean parivartan, sanshodhan kiya gaya? kya sanatan dharm ke virodhiyoan, panditoan ne apane vyaparik svarth ya shramanoan aur any dharm ke prabhav ko kam karane ke lie puranoan mean sanshodhan kie? yah kuchh saval haian, jisaki khoj karani hogi. bhavishyapuran aur kalkipuran ko padhane par lagata haian ki yah madhy kal ki rachana hai.
tika tippani aur sandarbh
- ↑ jo vedoan ki tika haian
sanbandhit lekh
mahabharat | sampoorn mahabharat | shrimadbhagavat mahapuran | puran | brahm vaivart puran | harivansh puran | harivansh puran vishnu parv (sanskrit) | harivansh puran vishnu parv (hindi) | garg sanhita | bhagavat dharm sar -vinoba | krishnaank | narayaniyam | shrimadbhagavat pravachan -tejomayanand | shrikrishnakarnamritam -anantadas | prem sudha sagar
varnamala kramanusar lekh khoj