द्वैतवन

dvaitavan hindoo dharmik mahakavy 'mahabharat' mean varnit van hai, jahaan paandavoan ne vanavas kal ka ek aansh vyatit kiya tha. yah van sarasvati nadi ke tat par sthit tha-

'te yatva paandavastatr brahmanairbahubhi: sah, punyan dvaitavanan ramyan vivishurbharatarshabha:. tamalatalabhramadhookanip kadanbasarjarjunakarnikarai:, tapatyaye pushpadharairupetan mahavanan rashtrapatian dadarsh. manoramaan bhogavatimupety pootatmanaanchirajatadharanamh, tasminh vane dharmabhritaan nivase dadarsh siddharshiganananekanh.'[1]
's varnaliangi vidit: samayayau yudhishthiran dvaitavane vanechar:'bharavi ke kiratarjuniyamh[2]
'puny dvaitavanan sar:.'[3]

prachinata

kuchh vidvanoan ke anusar zila saharanapur, uttar pradesh mean sthit devaband hi mahabharat kalin dvaitavan hai. sanbhav hai prachin kal mean sarasvati nadi ka marg devaband ke pas se hi raha ho. 'shatapath brahman'[4] mean dvaitavan namak raja ko matsy-naresh kaha gaya hai. is brahman granth ki gatha ke anusar isane 12 ashvoan se 'ashvamedh yajn' kiya tha, jisase dvaitavan namak sarovar ka yah nam hua tha. is yajn ko sarasvati tat par sanpann hua bataya gaya hai. is ullekh ke adhar par dvaitavan sarovar ki sthiti matsy (alavar, jayapur), bharatapur ke kshetr mean manani p degi. dvaitavan namak van bhi sarovar ke nikat hi sthit hoga. 'mimaansa' ke rachayita jaimini ka janmasthan dvaitavan hi bataya jata hai.

mahabharat mean ullekh

duryodhan ko kisi brahman se jnat hua ki vanavasi paandav atyant dayaniy sthiti mean dvaitavan mean nivas kar rahe haian, tab us khal buddhi ne unake sanmukh apana vaibhav-pradarshan karane ki thani. duryodhan, shakuni tatha karn apani asim sena tatha saji-dhaji raniyoan ke sath ghosh yatra ke bahane se dvaitavan gaye. unaki guean vahaan chara karati thian. guoan ki ganana karane ke uparaant unhoanne dvaitavan ke talab ke pas kri da mandap banane ke lie sainikoan ko bheja. us din yudhishthir draupadi ke sath usi sarovar ke kinare sadyask (ek din ka) rajarshi yajn ka anushthan kar rahe the. gandharv gan bhi gandharviyoan ke sath is van mean vihar karate the. kauravoan ke sainikoan ko gandharvoan ne vahaan ane se roka to donoan daloan mean than gayi. gandharvoan ne kauravoan ko bhayankar yuddh mean parast kar bandi bana liya. ve unaki raniyoan sahit unhean gandharv lok le chale. aise vikat samay mean kauravoan ke senapatigan yudhishthir ki sharan mean pahuanche. bhim ke virodh karane par bhi yudhishthir ne unaki raksha ka vachan diya, kyoanki apana vansh tha. striyoan ka apaharan bahut b da apaman hai. paandavoan ne sharanagat ki raksha ke nimitt gandharvoan se yuddh kiya. gandharvaraj chitrasen ne prakat hokar paandavoan ko bataya ki unhean indr ne yuddh ke lie prerit kiya tha, kyoanki kaurav apane vaibhav ka pradarshan karake paandavoan ko kuanthit karana chahate the. arjun ke kahane par gandharvoan ne apahriy raniyoan sahit duryodhan, shakuni tatha karn adi ko mukt kar diya.

duryodhan ne atyadhik atmaglani ka anubhav kiya tatha hastinapur lautane ki apeksha amaran anashan karake sharir tyagane ka nishchay kiya. karn adi ne usase kaha- 'paandavoan ka yuddh karana svabhavik kary tha- tum par abhar nahian tha, kyoanki shasak ki raksha ke nimitt yuddh karana pratyek deshavasi ka kartavy hai.' duryodhan kisi bhi prakar nahian mana. vah achaman karake kushasan par amaran anashan ke lie baith gaya. danavoan ko maloom p da to unhoanne ek kritya se use uthavakar rasatal mean mangava liya. danavoan ne samoohik roop se use samajhaya ki duryodhan ka janm unhian logoan ki shiv ki aradhana mean ki gayi tapasya ke phalasvaroop hua tha. usaka nabhi se oopar ka pradesh vajr se bana hone ke karan vidirn nahian ho sakata tha, nabhi se niche ka pradesh parvati ne pushpamay banaya tha, at: vah striyoan ko mohit karane vala hai. bhavishy mean anek danav bhishm, dron, kripachary adi ke sharir mean pravesh kareange, at: ve mohit hokar bandhu-baandhavoan ko marane mean sankoch nahian kareange.

narakasur ka vadh shrikrishn ne kiya tha, vah karn mean pravesh karega. indr yah janakar karn ke kundal aur kavach chhal se le lega- par kauravoan ki vijay dhruv hai. is prakar duryodhan ko samajhakar danavoan ne kritya dvara use pun: usake asan par asin karava diya. duryodhan ne ise svapn samajha kiantu kisi par prakat nahian kiya. prat:kal karn ke pun: samajhane-bujhane tatha arjun ko mar dalane ki pratijna karane par duryodhan ne amaran anashan chho dakar unake sath hastinapur mean pravesh kiya. kalaantar mean karn ne prithvi par digvijay prapt ki tatha duryodhan ne vaishnav yajn kiya. adhinasth rajaoan ke kar se sone ka hal banavakar usase yajn-mandap ki bhoomi joti gayi. duryodhan yadyapi rajasooy yajn karana chahata tha, kiantu usi ke kul ke yudhishthir ne yah yajn kar rakha tha, at: isake jivit rahate rajasooy yajn karana sanbhav nahian tha, aisi brahmanoan ki vyavastha thi. yajn ke uparaant karn ne arjun ko mar dalane ki shapath li aur kaha ki vah jab tak arjun ko nahian marega, tab tak kisi se pair nahian dhulavayega, keval jal se utpann padarth nahian khayega, kisi par kroorata nahian karega tatha kuchh bhi maangane par mana nahian karega. guptacharoan ke madhyam se yah samachar paandavoan tak bhi pahuancha. udhar svapn mean dvaitavan ke hiansak pashuoan ne yudhishthir se jakar prarthana ki ki paandavagan apana avas sthan badal lean, kyoanki dvaitavan mean pashuoan ki sankhya atyant nyoon ho gayi hai. yudhishthir ne dvaitavan ka tyag kar paandavoan, draupadi tatha shesh sathiyoan sahit kamyakavan mean sthit trinabiandu namak sarovar ke lie prasthan kiya.


tika tippani aur sandarbh

  1. mahabharat van 24, 16-17-20
  2. kiratarjuniyamh 1, 1
  3. mahabharat sabha parv 24, 13
  4. shatapath brahman 13, 54, 9

sanbandhit lekh

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah