श्रुतावती और अरुन्धती के तप की कथा

mahabharat shaly parv mean gada parv ke aantargat 48vean adhyay mean vaishampayan ji ne badarapachan tirth ki mahima ke prasang mean shrutavati aur arundhati ke tap ki katha ka varnan kiya hai, jo is prakar hai[1]-

badarapachan tirth ki mahima tatha shrutavati aur arundhati ke tap ki katha

vaishampayan ji kahate haian- rajan! pahale kaha gaya hai ki vahaan se balaram ji badarapachan namak shreshth tirth mean gaye, jahaan tapasvi aur siddh purush vicharan karate haian tatha jahaan poorvakal mean uttam vrat dharan karane vali bharadvaj ki brahmacharini putri kumari kanya shrutavati, jisake roop aur saundary ki bhoomandal mean kahian tulana nahian thi, nivas karati thi. vah bhamini bahut se niyamoan ko dharan karake vahaan atyant ugr tapasya kar rahi thi. usane apani tapasya ka yahi uddeshy nishchit kar liya tha ki devaraj indr mere pati hoan. kurukulabhooshan! striyoan ke liye jinaka palan atyant dushkar aur duahsah hai, un-un kathor niyamoan ka palan karati huee shrutavati ke vahaan anek varsh vyatit ho gaye. prajanath! usake us acharan, tapasya tatha parabhakti se bhagavan pakashasan (indr) b de prasann hue. ve shaktishali devaraj brahmarshi mahatma vasishth ka roop dharan karake usake ashram par aye. bharatanandan! usane tapasvi muniyoan mean shreshth aur ugr tapasya parayan vasishth ko dekhakar munijanochit acharoan dvara unaka poojan kiya. phir niyamoan ka jnan rakhane vali aur madhur evan priy vachan bolane vali kalyanamayi shrutavati ne is prakar kaha- ‘bhagavan! munishreshth! prabho! mere liye kya ajna hai? suvrat! aj maian yatha shakti apako sab kuchh dooangi; parantu indr ke prati anurag rakhane ke karan apana hath apako kisi prakar nahian de sakooangi. tapodhan! mujhe apane vratoan, niyamoan tatha tapasya dvara tribhuvan samrat bhagavan indr ko hi santusht karana hai’.

bharat! shrutavati ke aisa kahane par bhagavan indr ne muskarate hue se usaki or dekha aur usake niyam ko janakar use santvana dete hue se kaha- ‘suvrate! maian janata hooan tum b di ugr tapasya kar rahi ho. kalyani! sumukhi! jis uddeshy se tumane yah anushthan arambh kiya hai aur tumhare hriday mean jo sakalp hai, vah sab yatharth roop se saphal hoga. shubhanane! tapasya se sab kuchh prapt hota hai. tumhara manorath bhi yathavat roop se siddh hoga. devataoan ke jo divy sthan haian, ve tapasya se prapt hone vale haian. mahan sukh ka mool karan tapasya hi hai. kalyani! is uddeshy se manushy ghor tapasya karake apane sharir ko tyag kar devatv prapt kar lete haian. achchha, ab tum meri ek bat suno. subhage! shubhavrate! ye paanch ber ke phal haian. tum inhean paka do.’ aisa kahakar bhagavan indr kalyani shrutavati se poochhakar us ashram se tho di hi door par sthit uttam tirth mean gaye aur vahaan snan karake jap karane lage. manad! vah tirth tinoan lokoan mean indr-tirth ke nam se vikhyat hai. devaraj bhagavan pakashasan ne us kanya ke manobhav ki pariksha lene ke liye un ber ke phaloan ko pakane nahian diya. rajan! tadanantar shauchachar se sampann us tapasvini ne thakavat se rahit ho maun bhav se un phaloan ko ag par chadha diya. nripashreshth! phir vah mahavrata kumari b di tatparata ke sath un ber ke phaloan ko pakane lagi.[1]

purushapravar! un phaloan ko pakate hue usaka bahut samay vyatit ho gaya, parantu ve phal pak n sake. itane mean hi din samapt ho gaya. usane jo eedhan jama kar rakhe the, ve sab ag mean jal gaye. tab agni ko eedhan rahit dekh usane apane sharir ko jalana arambh kiya. nishpap naresh! manohar dikhayi dene vali us kanya ne pahale apane donoan pair ag mean dal diye. ve jyoan-jyoan jalane lage, tyoan-hi-tyoan vah unhean ag ke bhitar badhati gayi. us sadhvi ne apane jalate hue charanoan ki kuchh bhi parava nahian ki. vah maharshi ka priy karane ki ichchha se dushkar kary kar rahi thi. usake man mean tanik bhi udasi nahian ayi. mukh ki kanti mean bhi koee antar nahian p da. vah apane sharir ko ag mean jalakar bhi aisi prasann thi, mano jal ke bhitar kh di ho. bharat! usake man mean nirantar isi bat ka chintan hota rahata tha ki ‘in ber ke phaloan ko har tarah se pakana hai’. bharatanandan! maharshi ke vachan ko man mean rakh kar vah shubh lakshana kanya un beroan ko pakati hi rahi, parantu ve pak n sake. bhagavan agni ne svayan hi usake donoan pairoan ko jala diya, tathapi us samay usake man mean tho da sa bhi duahkh nahian hua. usaka yah karm dekh kar tribhuvan ke svami indr b de prasann hue. phir unhoanne us kanya ko apana yatharth roop dikhaya. isake bad surashreshth indr ne dridhatapoorvak uttam vrat ka palan karane vali us kanya se is prakar kaha- ‘shubhe! maian tumhari tapasya, niyam palan aur bhakti se bahut santusht hooan. atah kalyani! tumhare man mean jo abhisht manorath hai, vah poorn hoga. mahabhage! tum is sharir ka parityag karake svarg lok mean mere pas rahogi. subhru! tumhara yah shreshth tirth is jagat mean susthir hoga, badarapachan nam se prasiddh hokar sampoorn papoan ka nash karane vala hoga.

yah tinoan lokoan mean vikhyat hai. bahut se brahmarshiyoan ne is mean snan kiya hai. pap rahit mahabhage! ek samay saptarshigan is mangalamay shreshth tirth mean arundhati ko chho d kar himalay parvat par gaye the. vahaan pahuanch kar kathor vrat ka palan karane vale ve mahabhag maharshi jivan-nirvah ke nimitt phal-mool lane ke liye van mean gaye. jivika ki ichchha se jab ve himalay ke van mean nivas karate the, unhian dinoan barah varshoan tak is desh mean varsha hi nahian huee. ve tapasvi muni vahian ashram banakar rahane lage. us samay kalyani arundhati bhi pratidin tapasya mean hi lagi rahi. arundhati ko kathor niyam ka ashray lekar tapasya karati dekh trinetradhari varadayak bhagavan shankar b de prasann hue. phir ve mahayashasvi mahadev ji brahman ka roop dharan karake unake pas gaye aur bole- ‘shubhe! maian bhiksha chahata hooan’. tab param sundari arundhati ne un brahman devata se kaha- ‘vipravar! ann ka sangrah to samapt ho gaya. ab yahaan ye ber haian, inhian ko khaiye’. tab mahadev ji ne kaha- ‘suvrate! in beroan ko paka do.’ unake is prakar adesh dene par yashasvini arundhati ne brahman ka priy karane ki ichchha se un beroan ko prajvalit agni par rakhakar pakana arambh kiya.[2]

us samay use param pavitr manohar evan divy kathaean sunayi dene lagian. vah bina khaye hi ber pakati aur mangalamayi kathaean sunati rahi. itane mean hi barah varshoan ki vah bhayankar anavrishti samapt ho gayi. vah atyant darun samay usake liye ek din ke saman vyatit ho gaya. tadanantar saptarshigan himalay parvat se phal lekar vahaan aye. us samay bhagavan shankar ne prasann hokar arundhati se kaha- ‘dharmajne! ab tum pahale ke saman in rrishiyoan ke pas jao! dharm ko janane vali devi! maian tumhari tapasya aur niyam se bahut prasann hooan’. aisa kahakar bhagavan shankar ne apane svaroop ka darshan karaya aur un saptarshiyoan se arundhati ke mahan charitr ka varnan kiya. ve bole- vipravaroan! ap logoan ne himalay ke shikhar par rahakar jo tapasya ki hai aur arundhati ne yahian rahakar jo tap kiya hai, in donoan mean koee samanata nahian hai (arundhati ka hi tap shreshth hai). is tapasvini ne bina kuchh khaye-piye ber pakate hue barah varsh bita diye haian. is prakar isane dushkar tap ka uparjan kar liya hai. isake bad bhagavan shankar ne punah arundhati se kaha- 'kalyani! tumhare man mean jo abhilasha ho, usake anusar koee var maang lo’. tab vishal evan arun netroan vali arundhati ne saptarshiyoan ki sabha mean mahadev ji se kaha- ‘bhagavan yadi mujh par prasann haian to yah sthan badarapachan nam se prasiddh hokar siddhoan aur devarshiyoan ka priy evan adabhut tirth ho jay. devadeveshvar! is tirth mean tin rat tak pavitr bhav se rahakar vas karane se manushy ko barah varshoan ke upavas ka phal prapt ho. tab mahadev ji ne us tapasvini se kaha- ‘evamastu’ (aisa hi ho). phir saptarshiyoan ne unaki stuti ki. tatpashchat mahadev ji apane lok mean chale gaye. arundhati bhookh-pyas se yukt hone par bhi n to thaki thi aur n usaki aangakanti hi phiki p di thi. use dekhakar rrishiyoan ko b da ashchary hua. kathor vrat ka palan karane vali mahabhage! is prakar vishuddh hridaya arundhati devi ne yahaan param siddhi prapt ki thi, jaisi ki tumane mere liye tap karake siddhi payi hai. bhadre! tumane is vrat mean vishesh atmasamarpan kiya hai.

sati kalyani! maian tumhare niyam se santusht hokar yah vishesh var pradan karata hooan. ‘kalyani! mahatma bhagavan shankar ne arundhati devi ko jo var diya tha, tumhare tej aur prabhav se maian usase bhi badhakar uttam var deta hooan. jo is tirth mean ekagrachitt hokar ek rat nivas karega, vah yahaan snan karake deh-tyag ke pashchat un puny lokoan mean jayaga, jo doosaroan ke liye atyant durlabh haian’. punyamayi shrutavati se aisa kahakar sahasr netradhari pratapi bhagavan indradev punah svargalok mean chale gaye. rajan! bharatashreshth! vajradhari indr ke chale jane par vahaan pavitr sugandh vale divy pushpoan ki varsha honi lagi aur mahan shabd karane vali devadundubhiyaan baj uthian.[3] prajanath! pavan sugandh se yukt pavitr vayu chalane lagi. shubhalakshana shrutavati apane sharir ko tyag kar indr ki bharya ho gayi. achyut! vah apani ugr tapasya se indr ko pakar unake sath raman karane lagi. janamejay ne poochha- bhagavan! shobhamayi shrutavati ki mata kaun thi aur vah kahaan pali thi? yah maian sunana chahata hooan. vipravar! isake liye mere man mean b di utkantha ho rahi hai. vaishampayan ji ne kaha- rajan! ek din vishal netroan vali ghritachi apsara kahian se a rahi thi. use dekhakar mahatma maharshi bharadvaj ka viry skhalit ho gaya. jap karane valoan mean shreshth rrishi ne us viry ko apane hath mean le liya, parantu vah tatkal hi ek patte ke done mean gir p da? vahian vah kanya prakat ho gayi. tapasya ke dhani dharmatma mahamuni bharadvaj ne usake jat karm adi sab sanskar karake devarshiyoan ki sabha mean usaka nam shrutavati rakh diya. phir ve us kanya ko apane ashram mean rakhakar himalay ke jangal mean chale gaye the. vrishnivanshavatans mahanubhav balaram ji us tirth mean bhi snan aur shreshth brahmanoan ko dhan ka dan karake us samay ekagrachitt ho vahaan se indr-tirth mean chale gaye.[4]


tika tippani v sandarbh

  1. 1.0 1.1 mahabharat shaly parv adhyay 48 shlok 1-20
  2. mahabharat shaly parv adhyay 48 shlok 21-41
  3. mahabharat shaly parv adhyay 48 shlok 42-61
  4. mahabharat shaly parv adhyay 48 shlok 62-68

sambandhit lekh

mahabharat shaly parv mean ullekhit kathaean


shaly aur duryodhan vadh ke samachar se dhritarashtr ka moorchchhit hona | dhritarashtr ko vidur dvara ashvasan dena | duryodhan ke vadh par dhritarashtr ka vilap karana | dhritarashtr ka sanjay se yuddh ka vrittant poochhana | karn ke mare jane par paandavoan ke bhay se kaurav sena ka palayan | bhim dvara pachchis hazar paidaloan ka vadh | arjun dvara kauravoan ki rathasena par akraman | duryodhan ka apane sainikoan ko samajhakar pun: yuddh mean lagana | kripachary ka duryodhan ko sandhi ke lie samajhana | duryodhan ka kripachary ko uttar dena | duryodhan ka sandhi svikar n karake yuddh ka hi nishchay karana | ashvatthama ka shaly ko senapati banane ka prastav | duryodhan ke anurodh par shaly ka senapati pad svikar karana | shaly ke virochit udgar | shrikrishn ka yudhishthir ko shalyavadh hetu utsahit karana | ubhayapaksh ki senaoan ka ranabhoomi mean upasthit hona | kaurav-paandavoan ki bachi huee senaoan ki sankhya ka varnan | kaurav-paandav ubhayapaksh ki senaoan ka ghamasan yuddh | paandav viroan ke bhay se kaurav sena ka palayan | nakul dvara karn ke tin putroan ka vadh | kaurav-paandav ubhayapaksh ki senaoan ka bhayanak yuddh | shaly ka parakram | kaurav-paandav yoddhaoan ke dvandvayuddh | bhim ke dvara shaly ki parajay | bhim aur shaly ka bhayanak gada yuddh | duryodhan dvara chekitan ka vadh | duryodhan ki prerana se kaurav sainikoan ka paandav sena se yuddh | yudhishthir aur madriputroan ke sath shaly ka yuddh | madraraj shaly ka adbhut parakram | arjun aur ashvatthama ka yuddh | ashvatthama ke dvara surath ka vadh | duryodhan aur dhrishtadyumn ka yuddh | shaly ke sath nakul aur satyaki adi ka ghor yuddh | paandav sainikoan aur kaurav sainikoan ka dvandvayuddh | bhimasen dvara duryodhan ki parajay | yudhishthir dvara shaly ki parajay | bhim dvara shaly ke gho de aur sarathi ka vadh | yudhishthir ke dvara shaly ka vadh | yudhishthir ke dvara shaly ke bhaee ka vadh | satyaki aur yudhishthir dvara kritavarma ki parajay | madraraj ke anucharoan ka vadh aur kaurav sena ka palayan | paandav sainikoan dvara paandavoan ki prashansa aur dhritarashtr ki ninda | bhim dvara ikkis hazar paidaloan ka sanhar | duryodhan ka apani sena ko utsahit karana | dhrishtadyumn dvara shalv ke hathi ka vadh | satyaki dvara shalv ka vadh | satyaki dvara kshemadhoorti ka vadh | kritavarma ka satyaki se yuddh tatha usaki parajay | duryodhan ka parakram | kaurav-paandav ubhayapaksh ki senaoan ka ghor sangram | kaurav paksh ke sat sau rathiyoan ka vadh | ubhay paksh ki senaoan ka maryada shoony ghor sangram | shakuni ka koot yuddh aur usaki parajay | arjun dvara shrikrishn se duryodhan ke duragrah ki ninda | arjun dvara kaurav rathiyoan ki sena ka sanhar | arjun aur bhim dvara kauravoan ki rathasena evan gajasena ka sanhar | ashvatthama adi ke dvara duryodhan ki khoj | satyaki dvara sanjay ka pak da jana | bhim ke dvara dhritarashtr ke gyarah putroan ka vadh | bhim ke dvara kauravoan ki chaturangini sena ka sanhar | shrikrishn aur arjun ki batachit | arjun ke dvara satyakarma aur satyeshu ka vadh | arjun ke dvara susharma ka usake putroan sahit vadh | bhim ke dvara dhritarashtraputr sudarshan ka ant | sahadev ke dvara ulook ka vadh | sahadev ke dvara shakuni ka vadh
hradapravesh parv
bachi huee samast kaurav sena ka vadh | sanjay ka qaid se chhootana | duryodhan ka sarovar mean pravesh | yuyutsu ka rajamahilaoan ke sath hastinapur mean jana
gada parv
ashvatthama, kripachary aur kritavarma ki sarovar mean duryodhan se batachit | yudhishthir ka sena sahit sarovar par jana | kripachary adi ka sarovar se door hat jana | yudhishthir aur shrikrishn ki batachit | sarovar mean chhipe duryodhan ke sath yudhishthir ka sanvad | yudhishthir ke kahane se duryodhan ka sarovar se bahar ana | duryodhan ka kisi ek paandav se gadayuddh hetu taiyar hona | shrikrishn ka yudhishthir ko phatakarana | shrikrishn dvara bhimasen ki prashansa | bhim aur duryodhan mean vagyuddh | balaram ka agaman aur samman | bhim aur duryodhan ke yuddh ka arambh | baladev ki tirthayatra | prabhasakshetr ke prabhav tatha chandrama ke shapamochan ki katha | udapan tirth ki utpatti tatha trit muni ke koop mean girane ki katha | trit muni ka yajn | trit muni ka apane bhaiyoan ka shap dena | vaishampayan dvara vibhinn tirthoan ka varnan | naimisharany tirth ka varnan | balaram ka sapt sarasvat tirth mean pravesh | saptasarasvat tirth ki utpatti | mankanak muni ka charitr | aushanas evan kapalamochan tirth ki mahatmy katha | rushangu ke ashram prithoodak tith ki mahima | arshtishen evan vishvamitr ki tapasya tatha varaprapti | avakirn tirth ki mahima aur dalbhy ki katha | yayat tirth ki mahima aur yayati ke yajn ka varnan | vasishthapavah tirth ki utpatti | rrishiyoan ke prayatn se sarasvati nadi ke shap ki nivritti | sarasvati nadi ke jal ki shuddhi | arunasangam mean snan se rakshasoan aur indr ka sankatamochan | kumar kartikey ka prakaty | kumar kartikey ke abhishek ki taiyari | skand ka abhishek | skand ke mahaparshadoan ke nam, roop adi ka varnan | skand ki matrikaoan ka parichay | skand dev ki ranayatra | skand dvara tarakasur, mahishasur adi daityoan ka senasahit sanhar | varun ka abhishek | agnitirth, brahmayoni aur kuberatirth ki utpatti ka prasang | shrutavati aur arundhati ke tap ki katha | indratirth, ramatirth, yamunatirth aur adityatirth ki mahima | asit deval tatha jaigishavy muni ka charitr | dadhich rrishi tatha sarasvat muni ke charitr ka varnan | vriddh kanya ka charitr | vriddh kanya ka shriangavan se vivah tatha svargagaman | rrishiyoan dvara kurukshetr ki sima aur mahima ka varnan | plakshaprasravan adi tirthoan tatha sarasvati ki mahima | balaram ka narad se kauravoan ke vinash ka samachar sunana | bhim-duryodhan ka yuddh dekhane ke lie balaram ka jana | balaram ki salah se sabaka kurukshetr ke samantapanchak tirth mean jana | samantapanchak tirth mean bhim aur duryodhan mean gadayuddh ki taiyari | duryodhan ke lie apashakun | bhimasen ka utsah | bhim aur duryodhan ka vagyuddh | bhim aur duryodhan ka gada yuddh | krishn aur arjun ki batachit | arjun ke sanket se bhim dvara duryodhan ki jaanghean to dana | duryodhan ke dharashayi hone par bhishan utpat prakat hona | bhimasen dvara duryodhan ka tiraskar | yudhishthir ka bhim ko anyay karane se rokana | yudhishthir ka duryodhan ko santvana dete hue khed prakat karana | krodhit balaram ko krishn ka samajhana | yudhishthir ke sath krishn aur bhim ki batachit | paandav sainikoan dvara bhim ki stuti | krishn ke akshep par duryodhan ka uttar | krishn dvara paandavoan ka samadhan | paandavoan ka kaurav shibir mean pahuanchana | arjun ke rath ka dagdh hona | paandavoan ka krishn ko hastinapur bhejana | krishn ka hastinapur mean dhritarashtr aur gaandhari ko ashvasan dena | krishn ka paandavoan ke pas lautana | duryodhan ka sanjay ke sammukh vilap | duryodhan ka vahakoan dvara apane sathiyoan ko sandesh bhejana | duryodhan ko dekhakar ashvatthama ka vishad evan pratijna karana | ashvatthama ka senapati pad par abhishek

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah