शकुनि का कूट युद्ध और उसकी पराजय

mahabharat shaly parv ke aantargat 23vean adhyay mean shakuni ka koot yuddh aur usaki parajay ka varnan hua hai, jo is prakar hai[1]

kaurav sena ka pun: bhagana

sanjay kahate haian- rajan! jab donoan paksh ki senaoan ke madhy maryada shoony ghor sangram ho raha tha. us samay gandhararaja ke putr shakuni ne kaurav yoddhaoan se kaha- viroan! tum log samane se yuddh karo aur maian pichhe se pandavoan ka sanhar karata hooan. is salah ke anusar jab ham log chale to madradesh ke vegashali yoddha tatha any sainik harsh se ullasit ho kilakariyaan bharane lage. itane hi mean durdharsh pandav pun: hamare pas a pahuanche aur hamean apane lakshy ke roop mean pakar dhanush hilate hue ham logoan par banoan ki varsha karane lage. tho di hi der mean shatruoan ne vahaan madraraj ki sena ka sanhar kar dala. yah dekh duryodhan ki sena pun: pith dikhakar bhagane lagi.

shakuni dvara paandav sena ka sanhar karana

tab balavan gandhararaj shakuni ne punah is prakar kaha-apane dharm ko n janane vale papiyo! is tarah tumhare bhagane se kya hoga? lauto aur yuddh karo. bharatashreshth! us samay gandhararaj shakuni ke pas vishal pras lekar yuddh karane vale ghu dasavaroan ki das hajar sena maujood thi. usi ko sath lekar vah us jan-sanharakari yuddh mean pandav-sena ke pichhale bhag ki or gaya aur ve sab milakar paine banoan se us sena par chot karane lage. maharaj! jaise vayu ke veg se meghoan ka dal sab or se chhinn-bhinn ho jata hai, usi prakar is akraman se pandavoan ki vishal sena ka vyooh bhang ho gaya.

yudhishthir ka sanvad

tab yudhishthir ne pas hi apani sena mean bhagad d machi dekh shaantabhav se mahabali sahadev ko pukara. aur kaha-pandanandan! kavach dharan karake aya hua vah subalaputr shakuni hamari sena ke pichhale bhag ko pi da dekar sare sainikoan ka sanhar kar raha hai; is durbuddhi ko dekho to sahi. nishpap vir! tum draupadi ke putroan ko sath lekar jao aur subalaputr shakuni ko mar dalo. maian paanchal yoddhaoan ke sath yahian rahakar shatru ki rathasena ko bhasm kar dalooanga. tumhare sath sabhi hathisavar, ghu dasavar aur tin hajar paidal sainik bhi jay tatha un sabase ghire rahakar tum shakuni ka nash karo.

paandav yoddhoan ka shakuni pa akraman karana

tadanantar dharmaraj ki ajna ke anusar hath mean dhanush liye baithe hue savaroan se yukt sat sau hathi, paanch hajar ghu dasavar, parakrami sahadev, tin hajar paidal yoddha aur draupadi ke sabhi putr- in sabane ranabhoomi mean yuddh-durbhad shakuni par dhava kiya. rajan! udhar vijayabhilashi pratapi subalaputr shakuni pandavoan ka ullanghan karake pichhe ki or se unaki sena ka sanhar kar raha tha. vegashali pandavoan ke ghu dasavaroan ne atyant kupit hokar un kaurav rathiyoan ka ullanghan karake subalaputr ki sena mean pravesh kiya. ve shooravir ghoo dasavar vahaan jakar ranabhoomi ke madhyabhag mean khade़ ho gaye aur shakuni ki us vishal sena par banoan ki varsha karane lage.

ranabhoomi ki sthiti

rajan! phir to apaki kumantrana ke phalasvaroop vah mahan yuddh arambh ho gaya, jo kayaroan se nahian, vir purushoan se sevit tha. us sayam sabhi yoddhaoan ke hathoan mean gada athava pras uthe rahate the. dhanush ki pratyancha ke shabd band ho gaye. rathi yoddha darshak banakar tamasha dekhane lage. us samay apane ya shatrupaksh ke yoddhaoan mean parakram ki drishti se koee antar nahian dikhayi deta tha. bharatashreshth! shooraviroan ki bhujaoan se chhooti huee shaktiyaan shatruoan par is prakar girati thian, manoan akash se tare tootakar p d rahe hoan. kaurav-pandav yoddha ne ise pratyaksh dekha tha. prajanath! vahaan girati huee nirmal rrishtiyoan se vyapt hue akash ki b di shobha ho rahi thi.[1] bharatakulabhooshan naresh! us samay sab or girate hue prasoan ka svaroop akash mean chhaye hue tiddidaloan ke saman jan p data tha. saik doan aur hajaroan gho dean apane ghayal savaroan ke sath sare aangoan mean lahoo-luhan hokar dharati par gir rahe the. bahut-se sainik paraspar takarakar ek doosare se pis jate aur kshat-vikshat ho mukhoan se rakt vaman karate hue dikhayi dete the. shatrudaman naresh! tatpashchat jab sena dvara uthi huee dhool se sab or ghor andhakar chha gaya, us samay hamane dekha ki bahut-se yoddha vahaan se bhage ja rahe haian.[2]

rajan! dhool se sara ranakshetr bhar jane ke karan aandhere-mean bahut-se gho doan aur manushyoan ko bhi hamane bhagate dekha tha. kitane hi yoddha prithvi par girakar muanh se bahut-sa rakt vaman kar rahe the. bahut-se manushy paraspar kesh pak dakar itane sat gaye the ki koee cheshta nahian kar pate the. kitane hi mahabali yoddha ek doosare ko gho doan ki pithoan se khianch rahe the. bahut-se sainik pahalavanoan ki bhaanti paraspar bhi dakar ek doosare par chot karate the. kitane hi pranashoony hokar ashvoan dvara idhar-udhar ghasite ja rahe the. bahutere vijayabhilashi tatha apane ko shooravir manane vale hajaroan raktaranjit shariroan se ranabhoomi achchhadit dikhayi deti thi. savaroan sahit gho doan ki lashoan se pate hue bhootal par kisi ke liye bhi gho de dvara door tak jana asambhav ho gaya tha. yoddhaoan ke kavach rakt se bhig gaye the. ve sab hathoan mean astr-shastr liye dhanush uthaye nana prakar ke bhayankar ayudhoan dvara ek doosare ke vadh ki ichchha rakhate the. us sangram mean sabhi yoddha atyant nikat hokar yuddh karate the aur unamean se adhikaansh sainik mar dale gaye the.

paandav sena ke ghu dasavaroan ka apas mean vartalap

prajanath! shakuni vahaan do gh di yuddh karake shesh bache hue chhah hajar ghu dasavaroan ke sath bhag nikala. isi prakar khoon se nahayi huee pandav sena bhi shesh chhahhajar ghu dasavaroan ke sath yuddh se nivrit ho gayi. usake sare vahan thak gaye the. us samay us nikatavarti mahayuddh mean pranoan ka moh chho dakar joojhane vale pandav sena ke raktaranjit ghu dasavar is prakar bole- yahaan rathoan dvara bhi yuddh nahian kiya ja sakata. phir b de-b de़ hathiyoan ki to bat hi kya hai? rath rathoan ka samana karane ke liye jay hathi hathiyoan ka. shakuni bhagakar apani sena mean chala gaya. ab phir raja shakuni yuddh mean nahian ayega.

unaki yah bat sunakar draupadi ke paanchoan putr aur ve matavale hathi vahian chal gaye, jahaan paanchal rajakumar maharathi dhrishtadyumn the. kurunandan! vahaan dhool ka badal-sa ghir aya tha. us samay sahadev bhi akele hi, jahaan raja yudhishthir the, vahian chale gaye. un sabake chale jane par subalaputr shakuni punah kupit ho pashrvabhag se akar dhrishtadyumn ki sena ka sanhar karane laga. phir to paraspar vadh ki ichchha vale apake aur shatrupaksh ke sainikoan mean pranoan ka moh chho dakar bhayankar yuddh hone laga. rajan! shooraviroan ke us sangharsh mean sab or se saik doan hajaroan yoddha toot p de aur ve ek-doosare ki or dekhane lage. us lokasanharakari sangram mean talavaroan se kate jate hue mastak jab prithvi par girate the, tab unase ta d ke phaloan ke girane ki-si dhamake ki avaj hoti thi.[2]

donoan paksh ke sainikoan ka yuddh

prajanath! chhinn-bhinn hokar dharati par girane vale kavachashoony shariroan, ayudhoan sahit bhujaoan aur jaanghoan ka atyant bhayankar evan romaanchakari kat-kat shabd sunayi p data tha. jaise pakshi maans ke liye ek-doosare par jhapatate haian, usi prakar vahaan yoddha apane tikhe shastroan dvara bhaeeyoan, mitroan aur putroan ka bhi sanhar karate hue ek-doosare par toot p date the. donoan pakshoan ke yoddha ek doosare se bhi dakar paraspar atyant kupit ho pahale mean, pahale mean aisa kahate hue sahasroan sainikoan ka vadh karane lage. shatruoan ke aghat se pranashoony hokar asan se bhrasht hue ashvarohiyoan ke sath saik doan aur hajaroan gho de dharashayi hone lage. prajapalak naresh! apaki khoti salah ke anusar bahut-se shighragami ashv girakar chhatapata rahe the. kitane hi pis gaye the aur bahut se kavachadhari manushy garjana karate hue shatruoan ke marm vidirn kar rahe the. un sabake shakti, rrishti aur prasoan ka bhayankar shabd vahaan goojanne laga tha.[3]

apake sainik parishram se thak gaye the, krodh mean bhare hue the, unake vahan bhi thakavat se choor-choor ho rahe the aur ve sab-ke-sab pyas se pi dit the. unake sare aang tikshn shastroan se kshat-vikshat ho gaye the. vahaan bahate hue rakt ki gandh se matavale ho bahut-se sainik vivek-shakti kho baithe the aur bari-bari apane pas aye hue shatrupaksh ke tatha apane paksh ke sainikoan ka bhi vadh kar dalate the. rajan! bahut se vijayabhilashi kshatriy banoan ki varsha se achchhadit ho pranoan ka parityag karake prithvi par p de. bhedi़yo, giandhoan aur siyaroan ka anand badhane vale us bhayankar din mean apake putr ki aankhoan ke samane kaurav sena ka ghor sanhar hua. prajanath! vah ranabhoomi manushyoan aur gho doan ki lashoan se pat gayi thi tatha pani ki tarah bahaye jate hue rakt vichitr shobha dharan karake kayaroan ka bhay badha rahi thi. bharat! khadgoan pattishoan aur shooloan se ek doosare ko baranbar ghayal karate hue apake aur pandavoan ke yoddha yuddh se pichhe nahian hatate the. jab tak pran rahate, tab tak yatha shakti prahar karate hue yoddha antatogatva apane ghavoan se rakt bahate hue dharashayi ho jate the. vahaan koee-koee kabandh (dh d) aisa dikhayi diya, jo ek hath mean shatru ke kate hue mastak ko keshasahit pakade़ hue aur doosare hath mean khoon se rangi huee tikhi talavar uthaye kh da tha. nareshvar! phir us tarah ke bahut-se skandh uthe dikhayi dene lage tatha roodhir ki gandh se prayah sabhi yoddhaoan par moh chha gaya tha.

tatpashchat jab us yuddh ka kolahal kuchh kam hua, tab subalaputr shakuni thode़-se bache hue ghu dasavaroan ke sath punah pandavoan ki vishal sena par toot p da. tab vijayabhilashi pandavoan ne bhi turant us par dhava kar diya. pandav yuddh se par hona chahate the; atah unake paidal, hathisavar aur ghu dasavar sabhi hathiyar uthaye age badhe़ tatha shakuni ko sab or se gherakar use koshthabaddh karake nana prakar ke shastroan dvara ghayal karane lage pandav sainikoan ko sab or se akraman karate dekh apake rathi, ghu dasavar, paidal aur hathisavar bhi pandavoan par toot p de. kuchh shooravir paidal yoddha samaraangan mean paidaloan ke sath bhi d gaye aur astr-shastroan ke kshin ho jane par ek doosare ko mukkoan se marane lage. is prakar l date-l date ve prithvi par gir p de. jaise siddh purush punyakshay hone par svargalok ke vimanoan se niche gir jate haian, usi prakar vahaan rathi rathoan se aur hathi savar hathiyoan se prithvi par gir p de. is prakar us mahayuddh mean doosare-doosare yoddha paraspar vijay ke liye prayatnashil ho pita, bhaee, mitr aur putroan ka bhi vadh karane lage. bharatashreshth! pras, khadg aur banoan se vyapt hue us atyant bhayankar ranakshetr mean is prakar maryada phashoony yuddh ho raha tha.[3]

tika tippani v sandarbh

  1. 1.0 1.1 mahabharat shaly parv adhyay 23 shlok 23-46
  2. 2.0 2.1 mahabharat shaly parv adhyay 23 shlok 47-68
  3. 3.0 3.1 mahabharat shaly parv adhyay 23 shlok 69-92

sambandhit lekh

mahabharat shaly parv mean ullekhit kathaean


shaly aur duryodhan vadh ke samachar se dhritarashtr ka moorchchhit hona | dhritarashtr ko vidur dvara ashvasan dena | duryodhan ke vadh par dhritarashtr ka vilap karana | dhritarashtr ka sanjay se yuddh ka vrittant poochhana | karn ke mare jane par paandavoan ke bhay se kaurav sena ka palayan | bhim dvara pachchis hazar paidaloan ka vadh | arjun dvara kauravoan ki rathasena par akraman | duryodhan ka apane sainikoan ko samajhakar pun: yuddh mean lagana | kripachary ka duryodhan ko sandhi ke lie samajhana | duryodhan ka kripachary ko uttar dena | duryodhan ka sandhi svikar n karake yuddh ka hi nishchay karana | ashvatthama ka shaly ko senapati banane ka prastav | duryodhan ke anurodh par shaly ka senapati pad svikar karana | shaly ke virochit udgar | shrikrishn ka yudhishthir ko shalyavadh hetu utsahit karana | ubhayapaksh ki senaoan ka ranabhoomi mean upasthit hona | kaurav-paandavoan ki bachi huee senaoan ki sankhya ka varnan | kaurav-paandav ubhayapaksh ki senaoan ka ghamasan yuddh | paandav viroan ke bhay se kaurav sena ka palayan | nakul dvara karn ke tin putroan ka vadh | kaurav-paandav ubhayapaksh ki senaoan ka bhayanak yuddh | shaly ka parakram | kaurav-paandav yoddhaoan ke dvandvayuddh | bhim ke dvara shaly ki parajay | bhim aur shaly ka bhayanak gada yuddh | duryodhan dvara chekitan ka vadh | duryodhan ki prerana se kaurav sainikoan ka paandav sena se yuddh | yudhishthir aur madriputroan ke sath shaly ka yuddh | madraraj shaly ka adbhut parakram | arjun aur ashvatthama ka yuddh | ashvatthama ke dvara surath ka vadh | duryodhan aur dhrishtadyumn ka yuddh | shaly ke sath nakul aur satyaki adi ka ghor yuddh | paandav sainikoan aur kaurav sainikoan ka dvandvayuddh | bhimasen dvara duryodhan ki parajay | yudhishthir dvara shaly ki parajay | bhim dvara shaly ke gho de aur sarathi ka vadh | yudhishthir ke dvara shaly ka vadh | yudhishthir ke dvara shaly ke bhaee ka vadh | satyaki aur yudhishthir dvara kritavarma ki parajay | madraraj ke anucharoan ka vadh aur kaurav sena ka palayan | paandav sainikoan dvara paandavoan ki prashansa aur dhritarashtr ki ninda | bhim dvara ikkis hazar paidaloan ka sanhar | duryodhan ka apani sena ko utsahit karana | dhrishtadyumn dvara shalv ke hathi ka vadh | satyaki dvara shalv ka vadh | satyaki dvara kshemadhoorti ka vadh | kritavarma ka satyaki se yuddh tatha usaki parajay | duryodhan ka parakram | kaurav-paandav ubhayapaksh ki senaoan ka ghor sangram | kaurav paksh ke sat sau rathiyoan ka vadh | ubhay paksh ki senaoan ka maryada shoony ghor sangram | shakuni ka koot yuddh aur usaki parajay | arjun dvara shrikrishn se duryodhan ke duragrah ki ninda | arjun dvara kaurav rathiyoan ki sena ka sanhar | arjun aur bhim dvara kauravoan ki rathasena evan gajasena ka sanhar | ashvatthama adi ke dvara duryodhan ki khoj | satyaki dvara sanjay ka pak da jana | bhim ke dvara dhritarashtr ke gyarah putroan ka vadh | bhim ke dvara kauravoan ki chaturangini sena ka sanhar | shrikrishn aur arjun ki batachit | arjun ke dvara satyakarma aur satyeshu ka vadh | arjun ke dvara susharma ka usake putroan sahit vadh | bhim ke dvara dhritarashtraputr sudarshan ka ant | sahadev ke dvara ulook ka vadh | sahadev ke dvara shakuni ka vadh
hradapravesh parv
bachi huee samast kaurav sena ka vadh | sanjay ka qaid se chhootana | duryodhan ka sarovar mean pravesh | yuyutsu ka rajamahilaoan ke sath hastinapur mean jana
gada parv
ashvatthama, kripachary aur kritavarma ki sarovar mean duryodhan se batachit | yudhishthir ka sena sahit sarovar par jana | kripachary adi ka sarovar se door hat jana | yudhishthir aur shrikrishn ki batachit | sarovar mean chhipe duryodhan ke sath yudhishthir ka sanvad | yudhishthir ke kahane se duryodhan ka sarovar se bahar ana | duryodhan ka kisi ek paandav se gadayuddh hetu taiyar hona | shrikrishn ka yudhishthir ko phatakarana | shrikrishn dvara bhimasen ki prashansa | bhim aur duryodhan mean vagyuddh | balaram ka agaman aur samman | bhim aur duryodhan ke yuddh ka arambh | baladev ki tirthayatra | prabhasakshetr ke prabhav tatha chandrama ke shapamochan ki katha | udapan tirth ki utpatti tatha trit muni ke koop mean girane ki katha | trit muni ka yajn | trit muni ka apane bhaiyoan ka shap dena | vaishampayan dvara vibhinn tirthoan ka varnan | naimisharany tirth ka varnan | balaram ka sapt sarasvat tirth mean pravesh | saptasarasvat tirth ki utpatti | mankanak muni ka charitr | aushanas evan kapalamochan tirth ki mahatmy katha | rushangu ke ashram prithoodak tith ki mahima | arshtishen evan vishvamitr ki tapasya tatha varaprapti | avakirn tirth ki mahima aur dalbhy ki katha | yayat tirth ki mahima aur yayati ke yajn ka varnan | vasishthapavah tirth ki utpatti | rrishiyoan ke prayatn se sarasvati nadi ke shap ki nivritti | sarasvati nadi ke jal ki shuddhi | arunasangam mean snan se rakshasoan aur indr ka sankatamochan | kumar kartikey ka prakaty | kumar kartikey ke abhishek ki taiyari | skand ka abhishek | skand ke mahaparshadoan ke nam, roop adi ka varnan | skand ki matrikaoan ka parichay | skand dev ki ranayatra | skand dvara tarakasur, mahishasur adi daityoan ka senasahit sanhar | varun ka abhishek | agnitirth, brahmayoni aur kuberatirth ki utpatti ka prasang | shrutavati aur arundhati ke tap ki katha | indratirth, ramatirth, yamunatirth aur adityatirth ki mahima | asit deval tatha jaigishavy muni ka charitr | dadhich rrishi tatha sarasvat muni ke charitr ka varnan | vriddh kanya ka charitr | vriddh kanya ka shriangavan se vivah tatha svargagaman | rrishiyoan dvara kurukshetr ki sima aur mahima ka varnan | plakshaprasravan adi tirthoan tatha sarasvati ki mahima | balaram ka narad se kauravoan ke vinash ka samachar sunana | bhim-duryodhan ka yuddh dekhane ke lie balaram ka jana | balaram ki salah se sabaka kurukshetr ke samantapanchak tirth mean jana | samantapanchak tirth mean bhim aur duryodhan mean gadayuddh ki taiyari | duryodhan ke lie apashakun | bhimasen ka utsah | bhim aur duryodhan ka vagyuddh | bhim aur duryodhan ka gada yuddh | krishn aur arjun ki batachit | arjun ke sanket se bhim dvara duryodhan ki jaanghean to dana | duryodhan ke dharashayi hone par bhishan utpat prakat hona | bhimasen dvara duryodhan ka tiraskar | yudhishthir ka bhim ko anyay karane se rokana | yudhishthir ka duryodhan ko santvana dete hue khed prakat karana | krodhit balaram ko krishn ka samajhana | yudhishthir ke sath krishn aur bhim ki batachit | paandav sainikoan dvara bhim ki stuti | krishn ke akshep par duryodhan ka uttar | krishn dvara paandavoan ka samadhan | paandavoan ka kaurav shibir mean pahuanchana | arjun ke rath ka dagdh hona | paandavoan ka krishn ko hastinapur bhejana | krishn ka hastinapur mean dhritarashtr aur gaandhari ko ashvasan dena | krishn ka paandavoan ke pas lautana | duryodhan ka sanjay ke sammukh vilap | duryodhan ka vahakoan dvara apane sathiyoan ko sandesh bhejana | duryodhan ko dekhakar ashvatthama ka vishad evan pratijna karana | ashvatthama ka senapati pad par abhishek

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah