- mahabharat udyog parv mean yanasandhi parv ke aantargat 48vean adhyay mean 'sanjay dvara kaurav sabha mean arjun ka sandesh sunana' namak katha ka varnan hai, jo is prakar hai[1]-
vishay soochi
- 1 dhritarashtr ka sanjay se sandesh poochhana
- 2 sanjay dvara arjun ka sandesh sunana
- 3 yuddh ke parinamoan se duryodhan ke pashchatap ka varnan
- 4 shrikrishn ke shaury ka varnan
- 5 shrikrishn dvara narakasur ka vadh
- 6 shrikrishn ke sath se arjun ka yuddh mean vijay ki asha karana
- 7 arjun dvara yudh mean sabake vinash ka nishchay karana
- 8 tika tippani v sandarbh
- 9 sambandhit lekh
dhritarashtr ka sanjay se sandesh poochhana
dhritarashhtr ne kaha- sanjay! maian in rajaoan ke bich tumase yah poochh raha hooan ki anek yuddhoan ke sanchalak tatha durathmaoan ke jivan ka nash karane vale udar hriday mahathma arjun ne hamare liye kaun-sa sandesh bheja hai.
sanjay dvara arjun ka sandesh sunana
sanjay bola- rajan! yudhishthir ki ajna se yuddh ke liye udyat hue mahathma arjun ne bhagavan shrikrishn ke sunate-sunate jo bat kahi hai, use duryodhan sunean. apane bahubal ko achhchhi tarah janane vale dhir-vir kiritadhari arjun ne bhavi yuddh ke liye udyat ho bhagavan shrikrishhn ke samip mujhase is prakar kaha hai- ‘sanjay! jo kal ke gal mean jane vala, mandabuddhi evan mahamoorkh sada mere sath yuddh karane ke liye diang haankata rahata hai, us katubhashi durathma sootaputr karn ko sunakar tatha aur bhi jo-jo raja log panhdavoan ke sath yuddh karane ke liye bulaye gaye haian, un sabako sunate hue tum kauravoan ki manhdali mean mere dvara kahi huee sari batean mantriyoan sahit dhritarashhtraputr raja duryodhan se is prakar kahana, jisase vah achhchhi tarah sun le'. jaise sab devata vajradhari devaraj inhdr ki batean sunana chahate haian, nishchay hi usi prakar samasht srianjay aur panhdav arjun ki mujhase kahi huee oj bhari batean sun rahe the. us samay ganhdivadhari arjun yuddh ke liye uthsuk jan p date the. unake kamal sadrish netr lal ho gaye the. unhhoanne is prakar kaha- ‘yadi duryodhan ajamidhakulanandan maharaj yudhishthir ka rajy nahian chho data hai to nishchay hi dhritarashhtr ke putroan ka poorvajanhm mean kiya hua koee aisa papakarm prakat hua hai, jisaka phal unhhean bhogana hai. ‘tabhi to unaka bhimasen, arjun,nakul-sahadev, bhagavan shrikrishhn, astr-shashtroan se susajjit sathyaki, dhrishhtadyumhn, shikhanhdi tatha inhdr ke saman tejashvi un maharaj yudhishthir ke sath yuddh hone vala hai, jo anishtachiantan karate hi prithvi tatha svargalok ko bhi bhasm kar sakate haian.
‘yadi duryodhan chahata hai ki in sab viroan ke sath kauravoan ka yuddh ho to thik hai, isase panhdavoan ka sara manorath siddh ho jayaga. tum keval panhdavoan ke labh ke liye sandhi karane ya adha rajy dilane ki cheshhta n karana. us dasha mean yadi thik samajho to usase kah dena- ‘duryodhan! tum yuddhabhoomi mean hi utaro’. ‘dharmathma panhdunandan yudhishthir ne van mean nirvasit hokar jis du:kh shayhya par shayan kiya hai, duryodhan apane pranoan ka thyag karake usase bhi adhik du:khadayini aur anarth-karini mrithyu ki aantim shayhya ko grahan kare. ‘anhyayapoorn bartav karane vale durathma duryodhan ko uchit hai ki vah lajhja, jnan, tapasya, indriy sanyam, shaury, dharm raksha adi gunoan tatha dhan ke dvara kaurav-panhdavoan par adhikar prapht karean.[2] ‘hamare maharaj yudhishthir namrata, saralata, tap, indriy-sanyam, dharm raksha aur bal- in sabhi gunoan se samhpanhn haian. ve bahut dinoan se anek prakar ke khlesh uthate hue bhi sada saty hi bolate haian tatha kauravoan ke kapatapoorn vhyavaharoan tatha vachanoan ko sahan karate rahate haian. ‘parantu apane man ko shuddh evan sanyat rakhane vale jyeshhth panhdav yudhishthir jis samay uttejit ho anek varshoan se dabe hue apane atyant bhayankar krodh ko kauravoan par chho deange, us samay jo bhayanak yuddh hoga, use dekhakar duryodhan ko pachhatana p dega. ‘jaise grishhmrritu mean prajvalit agni sab or se dhadhak uthati hai aur ghas-phoos evan jangaloan ko jalakar bhasm kar deti hai, usi prakar krodh se tamatamaye hue yudhishthir duryodhan ki sena ko apane drishtipat matr se dagdh kar deange.[1]
yuddh ke parinamoan se duryodhan ke pashchatap ka varnan
sanjay kahate haian- ‘jis samay duryodhan hath mean gada liye rath par baithe hue bhayanak veg vale amarshashil panhdunandan bhimasen ko krodh roop vish ugalate dekhega, us samay yuddh ke parinam ko sochakar use mahan pashchattap karana p dega. ‘jab bhimasen kavach dharan karake shatru paksh ke viroan ka nash karate hue apane paksh ke logoan ke liye bhi alakshit ho sena ke age-age tivr veg se badhe़ange aur yamaraj ke saman vipakshi sena ka sanhar karane lageange, us samay atyant abhimani duryodhan ko meri ye batean yad ayeangi. ‘jab bhimasen parvatakar pratit hone vale b de-b de़ gajarajoan ko gada ke aghat se unaka kumbhasthal vidirn karake mar girayeange aur ve mano gh doan se khoon ude़l rahe hoan, is prakar mastak se rakt ki dhara bahane lageange, us samay duryodhan jab yah drishhy dekhega, tab use yuddh chhe dane ke karan b da bhari pashchatap hoga. ‘jab bhayankar roopadhari bhimasen hath mean gada liye tumhari sena mean ghusakar dhritarashhtr putroan ke pas jakar unaka usi prakar sanhar karane lageange, jaise mahan sianh gayoan ke jhuand mean ghusakar unhean daboch leta haian, tab duryodhan ko yuddh ke liye b da pachhatava hoga. ‘jo bhari-se-bhari bhay ane par bhi nirnay rahate haian, jinhoanne sampoorn astr-shastroan ki shiksha prapt ki hai tatha jo sangramabhoomi mean shatru sena ko rauand dalate haian, ve hi shooravir bhimasen jab ekamatr rath par aroodh ho gada ke aghat se asankhhy rath samoohoan tatha paidal sainikoan ko maut ke ghat utarate aur chhianko ke saman phandoan mean b de-bade़ nagoan ko phansakar mare hue bachh doan ke saman unhean balapoorvak ghasitate hue duryodhan ki sena ko vaise hi chhinn-bhinn karane lageange, jaise koee pharase se jangal kat raha ho, us samay dhritarashhtr putr man-hi-man yah sochakar pachhatayega ki maianne yuddh chhe dakar b di bhari bhool ki hai. ‘jab duryodhan yah dekhega ki jaise ghas-phoos ke jhop doan ka gaanv ag se jalakar khak ho jata hai, usi prakar dhritarashhtr ke any sabhi putr bhimasen ki krodhagni se dagdh ho gaye, meri vishal vahini bijali ki ag se jali huee paki kheti ke saman nashht ho gayi, usake mukhhy-mukhhy vir mare gaye, sainikoan ne pith dikha di, sabhi bhay se pi dit ho ranabhoomi se bhag nikale, pray: samast yoddha sahas athava dhrishhtata kho baithe tatha bhimasen ke astr-shastroan ki ag se sab kuchh svaha ho gaya; us samay use yuddh ke liye b da pachhatava hoga.
‘rathiyoan mean shreshhth aur vichitr riti se yuddh karane vale nakul jab dahini hath mean liye hue khadg se tumhare sainikoan ke mastak kat-katakar dharati par unake dher lagane lageange aur rathi yoddhaoan ko yamalok bhejana prarambh kareange, us samay dhritarashhtraputr duryodhan yuddh ka parinam sochakar shok se santapt ho uthega. ‘sukh bhogane ke yogy viravar nakul ne dirghakal tk vanoan mean rahakar jis du:kh-shayyapar shayan kiya hai, usaka smaran karake jab vah krodh mean bhare hue vishaile sarp ki bhaanti vish ugalane lagega, us samay dhritarashhtraputr duryodhan ko yuddh chhe dane ke karan pachhatana p dega.[3] sanjay! dharmaraj yudhishthir ke dvara yuddh ke liye adesh pakar unake liye pran dene ko udyat rahane vale bhoomanhdal ke naresh jab tejasvi rathoan par aroodh hokar kaurav sena par akraman kareange, us samay unhean dekhakar duryodhan ko yuddh ke liye atyant pashchattap karana p dega. ‘jo avastha mean balk hote hue bhi astr-shastroan ki poorn shiksha pakar yuddh mean navayuvakoan ke saman parakram prakashit karate haian, draupadi ke ve paanchoan shooravir putr pranoan ka moh chho dakar jab kaurav sena par toot p deange aur kururaj duryodhan jab unhean us avastha mean dekhega, tab use yuddh chhe dane ki bhool ke karan bhari pashhchatap hoga. 'jab sahadev uttam jati ke sushikshit gho doan se jute hue apani ichchha ke anukool chalane vale tatha pahiyoan ki dhuri se tanik bhi avaj n karane vale rath par, jo alatachakr ki bhaanti ghoomane ke karan sone ke golakar tar ke saman pratit hota hai, aroodh ho apane ban samoohoan dvara vipakshi rajaoan ke mastak kat-katakar girane lageange aur is prakar mahan bhay ka vatavaran chha jane par rath par baithe hue astravetta sahadev samarabhoomi mean date rahakar jab sabhi dishaoan mean shatruoan par akraman kareange, us dasha mean unhean dekhakar dhritarashhtraputr duryodhan ke man mean yuddh ka parinam sochakar mahan pashchattap hoga. ‘lajjashil, yuddhakushal, satyavadi, mahabali, sarvadharm-sampann, vegavan tatha shighratapoorvak ban chalane vale sahadev jab ghamasan yuddh mean shakuni par akraman karake shatruoan ke sainikoan ka sanhar karane lageange tatha jab duryodhan mahadhanurdhar shooravir astravidya mean nipun tatha rathayuddh ki kala mean kushal draupadi ke paanchoan putroan ko bhayankar vish vale vishadhar sarpoan ki bhaanti akraman karate dekhega, tab use yuddh chhe dane ki bhool par bhari pashchattap hoga.
‘abhimanyu sakshat bhagavan shrikrishhn ke saman parakrami tatha astravidya mean nipun hai, vah shatrupaksh ke viroan ka sanhar karane mean samarth hai. jis samay vah megh ke saman banoan ki bauchhar karata hua shatruoan ki sena mean pravesh karega, us samay dhritarashhtr putr duryodhan yuddh ke liye man-hi-man bahut hi santapt hoga. ‘subhadrakumar avastha mean yadyapi balak hai, tathapi usaka parakram yuvakoan ke saman hai. vah indr ke saman shaktishali tatha astravidya mean parangat hai. jis samay vah shatru sena par vikaral ke saman akraman karega, us samay use dekhakar duryodhan ko yuddh chhe dane ke karan b da pashchattap hoga. ‘astr-sanchalan mean shighrata dikhane vale, yuddhavisharad tatha sianh ke saman parakrami prabhadrakadeshiy navayuvak jab sena sahit dhritarashhtr putroan ko mar bhagayeange, us samay duryodhan ko yah sochakar b da pashhchattap hoga ki maianne kyoan yuddh chhe da? ‘jis samay vriddh maharathi raja virat aur drupad apani prithak-prithak senaoan ke sath akraman karake sainikoan sahit dhritarashhtr putroan par drishti daleange, us samay duryodhan ko yuddh ka parinam sochakar mahan pashchattap karana p dega. ‘jab astravidya mean nipun raja drupad kupit ho rath par baithakar samarabhoomi mean apane dhanush se chhode़ hue banoan dvara vipakshi yuvakoan ke mastakoan ko chun-chunakar katane lageange, us samay duryodhan ko is yuddh ke karan bhari pachhatava hoga.[4]
jab shatru viroan ka sanhar karane vale raja virat saumy svaroop vale matsyadeshiy yoddhaoan ko sath lekar ranabhoomi mean shatru-sena ke bhitar pravesh kareange, us samay duryodhan yuddh chhe dane ka parinam sochakar shok se santapt ho uthega. ‘saumhy tatha shreshhth shvaroop vale raja virat ke jhyeshhth putr mathshyadeshiy maharathi shvet ko jab duryodhan panhdavoan ke hit ke liye kavach dharan kiye dekhega, tab use yuddh ka parinam sochakar man-hi-man b da kashht hoga. ‘kauravavansh ke pramukh vir shaantanunandan sadhushiromani bhishhm ji jab yuddh mean shikhanhdi ke hath se mar diye jayange, us samay hamare shatru kaurav kabhi ham logoan ka veg nahian sah sakeange, yah maian sathy kahata hooan, isamean tanik bhi sanshay nahian hai. ‘jab shikhanhdi apane rath ki raksha ke sadhanoan se samhpanhn ho rathiyoan ko chun-chunakar marata tatha divhy ashvoan dvara rath samoohoan ko rauandata hua ratharoodh ho bhishhm par akraman karega, us samay duryodhan ko yuddh chhi d jane ke karan b da pashchattap hoga. ‘jise param buddhiman achary dron ne ashtravidya ke gopaniy rahashy ki bhi shiksha di hai, vah dhrishhtadyumhn jab srianjayavanshi viroan ki sena ke agrabhag mean prakashit hoga aur use us dasha mean duryodhan dekhega, tab vah athyant santapht ho uthega. ‘jab shatruoan ka samana karane mean samarth aparimit shaktishali senapati dhrishhtadyumhn apane banoan dvara dhritarashhtraputroan ko kuchalata hua achary dron par akraman karega, us samay yuddh ka parinam sochakar duryodhan bahut pachhatayega. ‘somak vansh ka vah pramukh vir dhrishhtadyumn lajhjashil, balavan, buddhiman, manashvi tatha virochit shobha se samhpanhn hai. isi prakar vrishni vansh mean sianh ke saman parakrami viravar sathyaki jinake agua haian, unake veg ko doosare shatru kadapi nahian sah sakate.
‘tum duryodhan se yah bhi kah dena ki ab sansar mean jivit rahakar tum rajy bhogane ki ichchha n karo. hamane yuddh ke liye advitiy vir, mahan balavan, nirbhay tatha astravidya mean nipun shinipautr ratharoodh satyaki ko apana sahayak chun liya hai. ‘shini ke pautr maharathi satyaki char hath lanba dhanush dharan karate haian. unaki chhati chau di aur bhujaean b di haian. ve advitiy vir haian aur yuddh mean shatruoan ko math dalate haian. unhean uttam astroan ka jnan hai. ve nirbhay tatha astravidya ke parangat vidvan haian. ‘jab mere kahane se shinipravar shatrumardan satyaki shatruoan par megh ki bhaanti banoan ki jh di lagate hue mukhhy-mukhhy yoddhaoan ko achchhadit kar deange, us samay duryodhan yuddh ka parinam sochakar bahut pachhatayega. sudridh dhanush dharan karane vale dirghabahu mahamana satyaki jab yuddh ke liye utsuk ho samarabhoomi mean dat jate haian, us samay jaise sianh ki gandh pakar gayean idhar-udhar bhagane lagati haian, usi prakar shatru yuddh ke muhane par inake pas akar turant bhag khade़ hote haian. ‘vishalabahu, dridh dhanurdhar, yuddhakushal aur hathoan ki phurti dikhane vale astravetta satyaki parvatoan ko vidirn kar sakate haian aur sampoorn lokoan ka sanhar karane mean samarth haian. ve akash mean vidyaman sooryadev ki bhaanti prakashit hote haian. ‘yuddhanipun vir purush jaise-jaise astroan ki upalabdhi ko prashansa ke yogy manate haian, un sabase tatha samast virochit gunoan se vrishnisianh satyaki sampann haian. un yadukul tilak ko bahut-se uttam astroan ka jnan prapt hai. unaka vah astr-yog vichitr, sookshhm aur bhali-bhaanti abhhyas mean laya hua hai.[5]
sanjay kahate haian- ‘jab yuddh mean madhuvanshi satyaki ke char shhvet gho doan se jute hue suvarnamay rath ko papatma mandabuddhi duryodhan dekhega, tab use avashhy santap hoga. ‘jab suvarn aur maniyoan se prakashit hone vale mere bhayankar rath ko jisamean char shhvet ashhv jute hoange, jis par vanar dhhvaja phahara rahi hogi tatha sakshat bhagavan shrikrishn jis par baithakar sarathi ka kary sanbhalate hoange, akritatma mandabuddhi duryodhan dekhega, tab man-hi-man santapt ho uthega. ‘mahan sangram ke samay jab maian gaandiv dhanush ki dori khianchooanga, us samay mere hathoan ki rag d se vajrapat ke saman atyant bhayankar avaj hogi, mandabuddhi duryodhan jab gaandiv ki us ugr tankar ko sunega tatha ranasthali ke agr-bhag mean meri ban varsha se phaile hue andhakar mean idhar-udhar bhagati huee gayoan ki bhaanti apani sena ko yuddh se palayan karati dekhega, tab dushht sahayakoan se yukt us durbuddhi evan moodh dhritarashhtr putr ke man mean b da santap hoga. ‘mere ganhdiv dhanush ki pratyancha se chhode़ hue tikhi dhar vale sundar pankhoan se yukt bhayankar ban samooh megh se nikali huee atyant bhayanak vidyut ki chinagariyoan ke saman jab yuddh-bhoomi mean shatruoan par p deange aur unaki haddiyoan ko katate tatha marm sthanoan ko vidirn karate hue sahasr-sahasr sainikoan ko maut ke ghat utarane lageange, sath hi kitane hi gho doan, hathiyoan tatha kavachadhari yoddhaoan ke pran lena prarambh kareange, us samay jab dhritarashhtr putr duryodhan yah sab dekhega, tab yuddh chhe dane ki bhool ke karan vah bahut pachhatayega.
‘yuddh mean doosare yoddha jo ban chalayeange, unhean mere ban takkar lekar pichhe lauta deange. sath hi mere doosare ban shatruoan ke sharasamooh ko tiryag bhav se viddh karake tukade़-tukade़ kar daleange. jab mandabuddhi duryodhan yah sab dekhega, tab use yuddh chhe dane ke karan b da pashchattap hoga. ‘jab mere bahubal se chhoote hue vipath namak ban yuvak yoddhaoan ke mastakoan ko usi prakar kat-katakar dher lagane lageange, jaise pakshi vrikshoan ke agrabhag se phal girakar unake dher laga dete haian, us samay yah sab dekhakar duryodhan ko b da pashchattap hoga. ‘jab duryodhan dekhega ki usake rathoan se, b de-b de gajoan se aur gho doan ki pith par se bhi asankhhy yoddha mere banoan dvara mare jakar samaraangan mean girate chale ja rahe haian, tab use yuddh ke liye bhari pachhatava hoga. ‘duryodhan ko jab yah dikhayi dega ki usake doosare bhaee shatruoan ki ban varsha ke nikat n jakar use door se dekhakar hi adrishhy ho rahe haian, yuddh mean koee parakram nahian kar pa rahe haian, tab vah l daee chhe dane ke karan man-hi-man bahut pachhatayega. ‘jab maian sayakoan ki avichchhinhn varsha karate hue mukh phailaye kh de hue kal ki bhaanti apane prajhvalit banoan ki bauchharoan se shatrupaksh ke jhuand-ke-jhuand paidaloan tatha rathiyoan ke samoohoan ko chhinhn-bhinhn karane lagooanga, us samay mandabuddhi duryodhan ko b da santap hoga. ‘mandabuddhi dhritarashhtr jab yah dekhega ki samhpoorn dishaoan mean dau dane vale mere rath ke dvara u dayi huee dhooli se achhchhadit ho usaki sari sena dharashayi ho rahi hai aur mere ganhdiv dhanush se chhoote hue banoan dvara usake samasht sainik chhinhn-bhinhn hote chale ja rahe haian, tab use b da pachhatava hoga.[6]
‘duryodhan apani aankhoan se yah dekhega ki usaki sari sena bhay se bhagane lagi hai aur usako yah bhi nahian soojhata hai ki kis disha ki or jaooan? kitane hi yoddhaoan ke aang-prathyang chhinhn-bhinhn ho gaye haian. samasht sainik achet ho rahe haian. hathi, gho de tatha viragraganhy naresh mar dale gaye haian. sare vahan thak gaye haian aur sabhi yoddha phyas tatha bhay se pi dit ho rahe haian. bahutere sainik art shvar se ro rahe haian, kitane hi mare gaye aur mare ja rahe haian. bahutoan ke kesh, asthi tatha kapal samooh sab or bikhare p de haian. mano vidhata ka yatharth nishchit vidhan ho, is prakar yah sab kuchh hokar hi rahega. yah sab dekhakar us samay mandabuddhi duryodhan ke man mean b da pashchattap hoga. ‘jab dhritarashhtr duryodhan rath par mere gandiv dhanush ko, sarathi bhagavan shrikrishn ko, unake divhy panchajany shankh ko, rath mean jute hue divy gho doan ko, banoan se bhare hue do akshay tooniroan ko, mere devadatt namak shankh ko aur mujhako bhi dekhega, us samay yuddh ka parinam sochakar use b da santap hoga. ‘jis samay yuddh ke liye ekatr hue in dakuoan ke daloan ka sanhar karake pralayakal ke pashchat yugaantar upasthit karata hua maian agni ke saman prajhvalit hokar kauravoan ko bhashm karane lagooanga, us samay putroan sahit maharaj dhritarashhtr ko b da santap hoga. ‘sada krodh ke vash mean rahane vala alhpabuddhi moodh duryodhan jab bhaee, bhrithyagan tatha senaoan sahit aishvary se bhrashht evan ahat hokar kaanpane lagega, us samay sara ghamand choor-choor ho jane par use apane kukrithyoan ke liye b da pashchattap hoga.[7]
shrikrishn ke shaury ka varnan
‘ek din ki bat hai, maian poorvahnakal mean sandhhya-vandan evan gayatri jap karake achaman ke pashchat baitha hua tha, us samay ek brahman ne akar ekaant mean mujhase yah madhur vachan kaha ‘kuantinadan! tumhhean dushhkar karm karana hai. savhyasachin! tumhhean apane shatruoan ke sath yuddh karana hoga. bolo, khya chahate ho? inhdr uchhchai:shrava gho de par baithakar vajr hath mean liye tumhhare age-age samarabhoomi mean shatruoan ka nash karate hue chalean athava sugriv adi ashhvoan se jute hue rath par baithakar vasudevanandan bhagavan shrikrishn pichhe ki or se tumhari raksha karean. ‘us samay maianne vajrapani inhdr ko chho dakar is yuddh mean bhagavan shrikrishhn ko apana sahayak chuna tha, is prakar in dakuoan ke vadh ke liye mujhe shrikrishhn mil gaye haian. maloom hota hai, devataoan ne hi mere liye aisi vhyavashtha kar rakhi hai. ‘bhagavan shrikrishhn yuddh n karake man se bhi jis purush ki vijay ka abhinandan kareange, vah apane samasht shatruoan ko, bhale hi ve inhdr adi devata hi khyoan n hoan, parajit kar deta hai, phir manushhy shatru ke liye to chianta hi khya hai? ‘jo yuddh ke dvara athyant shaury samhpanhn tejashvi vasudev-nandan bhagavan shrikrishhn ko jitane ki ichhchha karata hai, vah anant apar jalanidhi samudr ko donoan baanho se tair kar par karana chahata hai. ‘jo athyant vishal prashtar rashi poorn shhvet kailas parvat ko hatheli marakar vidirn karana chahata hai, us manushhy ka nakh sahit hath hi chhinhn–bhinhn ho jayaga. vah us parvat ka kuchh bhi nahian biga d sakata. ‘jo yuddh ke dvara bhagavan shrikrishhn ko jitana chahata hai, vah prajhvalit agni ko donoan hathoan se bujhane ki cheshhta karata hai, chandrama aur soory ki gati ko rokana chahata hai tatha hathapoorvak devataoan ka amrit har lane ka prayathn karata hai.[7]
‘jinhhoanne ekamatr rath ki sahayata se yuddh mean bhojavanshi rajaoan ko balapoorvak parajit karake roop, sauandary aur suyash ke dvara prakashit hone vali us param suandari rukmini ko patni roop se grahan kiya, jisake garbh se mahamana pradyumn ka janhm hua. ‘in shrikrishhn ne hi gaandhar deshiy yoddhaoan ko apane veg se kuchalakar raja nagnajit ke samasht putroan ko parajit kiya aur vahaan kaid mean p dakar kranhdan karate hue raja sudarshan ko, jo devataoan ke bhi adaraniy haian, bandhan mukt kiya. ‘inhoanne panhday naresh ko kianva d ke palle se mar dala, bhayankar yuddh mean kaliangadeshiy yoddhaoan ko kuchal dala tatha inhoanne hi kashipuri ko is prakar jalaya tha ki vah bahut varshoan tak anath p di rahi. ‘ye bhagavan shrikrishhn us nishadaraj ekalavy ko sada yuddh ke liye lalakara karate the, jo doosaroan ke liye ajey tha; parantu vah shrikrishhn ke hath se mara jakar pran shoony hokar sada ke liye ran-shayya mean so raha hai, thik usi tarah, jaise jambh namk daity svayan hi vegapoorvak parvat par aghat karake pran shoony ho mahanidra mean nimagn ho gaya tha. ‘ugrasen ka putr kans b da dushht tha. vah bhari sabha mean vrishni aur andhakavanshi kshatriyoan ke bich mean baitha hua tha, shrikrishhn ne baladev ji ke sath vahaan jakar use mar giraya. is prakar kans ka vadh karake inhoanne mathura ka rajy ugrasen ko de diya. ‘inhoanne saubh namak viman par baithe hue tatha maya ke dvara atyant bhayankar roop dharan karake aye hue akash mean sthit shalv rajy ke sath yuddh kiya aur saubh viman ke dvar par lagi huee shataghhni ko apane donoan hathoan se pak d liya tha. phir inaka veg kaun manushhy sah sakata hai?[8]
shrikrishn dvara narakasur ka vadh
‘asuroan ka pragjyotishapur nam se prasiddh ek bhayankar kila tha, jo shatruoan ke liye sarvatha ajey tha. vahaan bhumi-putr mahabali narakasur nivas karata tha, jisane devamata aditi ke sundar manimay kunhdal har liye the. ‘mrityu ke bhay se rahit devata indr ke sath usaka samana karane ke liye aye, parantu narakasur ko yuddh mean parajit n kar sake. tab devataoan ne bhagavan shrikrishn ke anivary bal, parakram aur astr ko dekhakar tatha inaki dayalu evan dushhtamanakarini prakriti ko janakar inhian se poorvokt dakoo narakasur ka vadh karane ki prarthana ki, tab samast karyoan ki siddhi mean samarth bhagavan shrikrishhn ne vah dushkar kary poorn karana svikar kiya. ‘phir viravar shrikrishhn ne nirmochan nagar ki sima par jakar sahasa chh: hajar lohamay pash kat diye, jo tikhi dhar vale the. phir mur daity ka vadh aur rakshas samooh ka nash karake nirmochan nagar mean pravesh kiya. ‘vahian us mahabali narakasur ke sath atyant balashali bhagavan shrikrishhn ka yuddh hua. shrikrishhn ke hath se mara jakar vah pranoan se hath dho baitha aur aandhi ke ukhade़ hue kaner vriksh ki bhaanti sada ke liye ranabhoomi mean so gaya. ‘is prakar anupam prabhavashali vidvan shrikrishhn bhoomi-putr narakasur tatha mur ka vadh karake devi aditi ke ve donoan manimay kunhdal vahaan se lekar vijayalakshhmi aur ujjval yash se sushobhit ho apani puri mean laut aye.[8]
shrikrishn ke sath se arjun ka yuddh mean vijay ki asha karana
yuddh mean bhagavan shrikrishhn ka vah bhayankar parakram dekhakar devataoan ne vahaan inhean is prakar var diye- ‘keshav! yuddh karate samay apako kabhi thakavat n ho, akash aur jal mean bhi ap apratihat gati se vicharean aur apake aangoan mean koee bhi astr shastr chot n pahuancha sake.’ is prakar var pakar shrikrishhn poornat: kritakary ho gaye haian. in asim shaktishali mahabali vasudev mean samast gun-sampatti sadaiv vidyaman hai. ‘aise anant parakrami aur ajey shrikrishhn ko dhritarashhtraputr duryodhan jit lene ki ajna karata hai. vah duratma sadaiv inaka anishht karane ke vishay mean sochata rahata hai, parantu ham logoan ki or dekhakar usake is aparadh ko bhi ye bhagavan sahate chale ja rahe haian. ‘duryodhan manata hai ki mujhamean aur shrikrishhn mean hathat kalah kara diya ja sakata hai. panhdavoan ka shrikrishhn ke prati jo mamatv[9]hai, use mita diya ja sakata hai; parantu kurukshetr ki yuddhabhoomi mean pahuanchane par use in sab batoan ka thik-thik pata chal jayaga. ‘maian shantanunandan maharaj bhishhm ko, achary dron ko, gurubhaee ashvatthama ko aur jinaka samana koee nahian kar sakata, un viravar kripachary ko bhi pranam karake rajy pane ki ichchha lekar avashhy yuddh karooanga. ‘jo papabuddhi manav panhdavoan ke sath yuddh karega, dharm ki drishti se usaki mrityu nikat a gayi hai, aisa mera vishvas hai.
karan ki in kroor svabhav vale kauravoan ne ham sab logoan ko kapatadyoot mean jitakar barah varshoan ke liye van mean nirvasit kar diya tha; yadyapi ham bhi raja ke hi putr the. ‘ham van mean dirghakal tak b de kashht sahakar rahe haian aur ek varsh tak hamean ajnatavas karana p da hai. aisi dasha mean panhdavoan ke jite-ji ve kaurav apane padoan par pratishthit rahakar kaise anand bhogate raheange? ‘yadi indr adi devataoan ki sahayata pakar bhi dhritarashhtraputr hamean yuddh mean jit leange to yah manana p dega ki dharm ki apeksha papachar ka hi mahattv adhik hai aur sansar se punhy-karm ka astittv nishchay hi uth gaya. ‘yadi duryodhan manushhy ko karmoan ke bandhan se bandha hua nahian manata hai athava yadi vah ham logoan ko apane se shreshhth tatha prabal nahian samajhata hai, to bhi maian yah asha karata hooan ki bhagavan shrikrishhn ko apana sahayak banakar maian duryodhan ko usake sage-sambandhiyoan sahit mar dalooanga. ‘rajan! yadi manushhy ka kiya hua yah pap karm nishhphal nahian hota athava punhyakarmoan ka phal mile bina nahian rahata to maian duryodhan ke vartaman aur pahale ke kiye hue pap karm ka vichar karake nishchayapoorvak kah sakata hooan ki dhritarashhtr putr ki parajay anivary hai aur isi mean jagat ki bhalaee hai. ‘kauravoan! maian tum logoan ke samaksh yah spashht roop se bata dena chahata hooan ki dhritarashhtr ke putr yadi yuddhabhoomi mean utare to jivit nahian bacheange. kauravoan ke jivan ki raksha tabhi ho sakati hai, jab ve yuddh se door rahean. yuddh chhi d jane par to unamean se koee bhi yahaan shesh nahian rahega.[10]
arjun dvara yudh mean sabake vinash ka nishchay karana
‘maian karn sahit dhritarashhtr putroan ka vadh karake kurudesh ka sampoorn rajy jit looanga, at: tumhara jo-jo kartavy shesh ho, use poora kar lo. apane vaibhav ke anusar priyatama patniyoan ke sath sukh bhog lo aur apane sharir ke liye bhi jo abhishht bhog ho, unaka upabhog kar lo. ‘hamare pas kitane hi aise vriddh brahman vidyaman haian, jo anek shastroan ke vidvan, sushil, uttam kul mean utpann, varsh ke shubhashubh phaloan ko janane vale, jyotish-shastr ke marmajn tatha grah-nakshatroan ke yogaphal ka nishchit roop se jnan rakhane vale haian. ‘ve daiv sambandhi unnati evan avanati ke phaladayak rahasy bata sakate haian. prashhnoan ke alaukik dhang se uttar dete haian, jisamean bhavishhy ghatanaoan ka jnan ho jata hai. ve shubhashubh phaloan ka varnan karane ke liye sarvatobhadr adi chakroan ka bhi anusandhan karate haian aur muhoortashastr ke to ve pandit hi haian. ve sab log nishchit roop se yah nivedan karate haian ki kauravoan aur srianjay vansh ke logoan ka b da, bhari sanhar hone vala hai aur is mahayuddh mean panhdavoan ki vijay hogi. ‘ajatashatru maharaj yudhishthir manate haian, maian apane shatruoan ka daman karane mean nishchay saphal hoooanga. vrishni vansh ke parakrami vir bhagavan shrikrishn ko bhi sari vidyaoan ka aparoksh jnan hai. ve bhi hamare is manorath ke siddh hone mean koee sandeh nahian dekhate haian. ‘maian bhi svayan pramad shoony hokar apani buddhi se bhavi ka aisa hi svaroop dekhata hooan. meri chirantan drishti kabhi tirohit nahian hoti. usake anusar maian yah nishchit roop se kah sakata hooan ki yuddh bhoomi mean utarane par dhritarashhtr ke putr jivit nahian rah sakate.
‘ganhdiv dhanush bina sparsh kiye hi tana ja raha hai, mere dhanush ki dori bina khianche hi hilane lagi hai aur mere ban bar-bar tarakash se nikalakar shatruoan ki or jane ke liye utavale ho rahe haian. ‘chamachamati huee talavar mhyan se is prakar nikal rahi hai, mano sarp apani purani keanchul chho dakar chamakane laga ho tatha meri dhhvaja par yah bhayankar vani gooanjati rahati hai ki arjun! tumhhara rath yuddh ke liye kab jota jayaga. ‘rat mean gid doan ke dal kolahal machate haian, rakshas akash se prithvi par toote p date haian tatha hiran, siyar, mor, kaua, gidh, bagula aur chite mere rath ke samip dau de ate haian. ‘shhvet gho doan se jute hue mere rath ko dekhakar suvarnapatr namak pakshi pichhe se toote p date haian. isase jan p data hai, maian akela banoan ki varsha karake samasht rajaoan aur yoddhaoan ko yamalok pahuancha dooanga. ‘jaise garmi mean prajhvalit huee ag jab van ko jalane lagati hai, tab kisi bhi vriksh ko baki nahian chho dati, usi prakar maian shatruoan ke vadh ke liye susajjit ho astr sanchalan ki vibhinhn ritiyoan ka ashray le shthoonakarn, mahan pashupatastr, brahmastr tatha jise inhdr ne mujhe diya tha, us inhdrashtr ka bhi prayog karooanga aur vegashali banoan ki varsha karake is yuddh mean kisi ko bhi jivit nahian chhodooanga. aisa karane par hi mujhe shaanti milegi. sanjay! tum unase shpashht kah dena ki mera yah dridh aur uttam nishchay hai. ‘soot! jo panhdav samarabhoomi mean inhdr adi samasht devataoan ko bhi pakar unhhean parajit kiye bina nahian raheange, unhhian ham panhdavoan ke sath yah duryodhan hathapoorvak yuddh karana chahata hai, isaka moh to dekho. ‘phir bhi maian chahata hooan ki boodhe pitamah shaantanunandan bhishhm, kripachary, dronachary, ashvaththama aur buddhiman vidur ye sab log milakar jaisa kahean, vahi ho. samasht kaurav dirghayu bane rahean’.[11]
tika tippani v sandarbh
- ↑ 1.0 1.1 mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 1-15
- ↑ sadgunoan dvara sabake hriday ko jite, anhyay se shasan karana asamhbhav hai
- ↑ mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 16-25
- ↑ mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 26-36
- ↑ mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 37-49
- ↑ mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 50-61
- ↑ 7.0 7.1 mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 62-73
- ↑ 8.0 8.1 mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 74-85
- ↑ apanapan
- ↑ mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 86-96
- ↑ mahabharat udyog parv adhyay 48 shlok 97-109
sambandhit lekh
mahabharat udyog parv mean ullekhit kathaean
senodyog parv
virat ki sabha mean shrikrishn ka bhashan
| virat ki sabha mean balaram ka bhashan
| satyaki ke virochit udgar
| drupad ki sammati
| shrikrishn ka dvaraka gaman
| virat aur drupad ke sandesh
| drupad ka purohit ko dauty karm ke lie anumati
| purohit ka hastinapur prasthan
| shrikrishn ka duryodhan aur arjun ko sahayata dena
| shaly ka duryodhan ke satkar se prasann hona
| indr dvara trishira vadh
| vrittasur ki utpatti
| vrittasur aur indr ka yuddh
| devataoan ka vishnu ji ki sharan mean jana
| iandr-vrittasur sandhi
| indr dvara vrittasur ka vadh
| iandr ka brahmahatya ke bhay se jal mean chhipana
| nahush ka iandr ke pad par abhishikt hona
| nahush ka kam-bhog mean asakt hona
| iandrani ko brihaspati ka ashvasan
| devata-nahush sanvad
| brihaspati dvara iandrani ki raksha
| nahush ka indrani ko kal avadhi dena
| iandr ka brahm hatya se uddhar
| shachi dvara ratri devi ki upasana
| upashruti devi ki madad se iandr-iandrani ki bheant
| iandrani ke anurodh par nahush ka rrishiyoan ko apana vahan banana
| brihaspati aur agni ka sanvad
| brihaspati dvara agni aur iandr ka stavan
| brihaspati evan lokapaloan ki iandr se vartalap
| agasty ka indr se nahush ke patan ka vrittaant batana
| iandr ka svarg mean rajy palan
| shaly ka yudhishthir ashvasan dena
| yudhishthir aur duryodhan ki senaoan ka sankshipt varnan
sanjayayan parv
drupad ke purohit ka kaurav sabha mean bhashan
| bhishm dvara purohit ka samarthan evan arjun ki prashansa
| karn ke akshepapoorn vachan
| dhritarashtr dvara doot ko sammanit karake vida karana
| dhritarashtr ka sanjay se pandavoan ki pratibha ka varnan
| dhritarashtr ka pandavoan ko sandesh
| sanjay ka yudhishthir se milakar kushalakshem poochhana
| yudhishthir ka sanjay se kaurav paksh ka kushalakshem poochhana
| sanjay dvara yudhishthir ko dhritarashtr ka sandesh sunane ki pratijna karana
| yudhishthir ka sanjay ko iandraprasth lautane ki kahana
| sanjay ka yudhishthir ko yuddh mean dosh ki sanbhavana batana
| sanjay ko yudhishthir ka uttar
| sanjay ko shrikrishn ka dhritarashtr ke lie chetavani dena
| sanjay ki vidaee evan yudhishthir ka sandesh
| yudhishthir ka kuruvanshiyoan ke prati sandesh
| arjun dvara kauravoan ke lie sandesh
| sanjay ka dhritarashtr ke kary ki ninda karana
prajagar parv
dhritarashtr-vidur sanvad
| dhritarashtr ke prati vidur ke nitiyukt vachan
| vidur dvara sudhanva-virochan vivad ka varnan
| vidur ka dhritarashtr ko dharmopadesh
| dattatrey evan sadhy devataoan ka sanvad
| vidur dvara dhritarashtr ko samajhana
| dhritarashtr ke prati vidur ka hitopadesh
| vidur ke nitiyukt upadesh
| dhritarashtr ke prati vidur ka nitiyukt upadesh
| vidur dvara dharm ki mahatta ka pratipadan
| vidur dvara charoan varnoan ke dharm ka sakshipt varnan
sanatsujat parv
vidur dvara sanatsujat se upadesh dene ke lie prarthana
| sanatsujat dvara dhritarashtr ke prashnoan ka uttar
| brahmajnan mean maun, tap tatha tyag adi ke lakshan
| sanatsujat dvara brahmachary tatha brahm ka nirupan
| gun doshoan ke lakshan evan brahmavidya ka pratipadan
| yogijanoan dvara paramatma ke sakshatkar ka pratipadan
yanasandhi parv
sanjay ka kaurav sabha mean agaman
| sanjay dvara kaurav sabha mean arjun ka sandesh sunana
| bhishm ka duryodhan se krishn aur arjun ki mahima ka bakhan
| bhishm ka karn par akshep aur dronachary dvara bhishmakathan ka anumodan
| sanjay dvara yudhishthir ke pradhan sahayakoan ka varnan
| bhimasen ke parakram se dhritarashtr ka vilap
| dhritarashtr dvara arjun se prapt hone vale bhay ka varnan
| kaurav sabha mean dhritarashtr dvara shanti ka prastav
| sanjay dvara dhritarashtr ko unake dosh batana tatha salah dena
| duryodhan ka dhritarashtr se apane utkarsh aur paandavoan ke apakarsh ka varnan
| sanjay dvara arjun ke dhvaj evan ashvoan ka varnan
| sanjay dvara yudhishthir ke ashvoan ka varnan
| sanjay dvara paandavoan ki yuddh vishayak taiyari ka varnan aur dhritarashtr ka vilap
| duryodhan dvara apani prabalata ka pratipadan aur dhritarashtr ka us par avishvas
| sanjay dvara dhrishtadyumn ki shakti evan sandesh ka kathan
| dhritarashtr ka duryodhan ko sandhi ke lie samajhana
| duryodhan ka ahankarapoorvak paandavoan se yuddh ka nishchay
| dhritarashtr ka any yoddhaoan ko yuddh se bhay dikhana
| sanjay dvara dhritarashtr ko krishn aur arjun ke sandesh sunana
| dhritarashtr dvara kaurav-paandav shakti ka tulanatmak varnan
| duryodhan ki atmaprashansa
| karn ki atmaprashansa evan bhishm dvara us par akshep
| karn dvara kaurav sabha tyagakar jana
| duryodhan dvara apane paksh ki prabalata ka varnan
| vidur ka dam ki mahima batana
| vidur ka dhritarashtr se kautumbik kalah se hani batana
| dhritarashtr ka duryodhan ko samajhana
| sanjay ka dhritarashtr ko arjun ka sandesh sunana
| dhritarashtr ke pas vyas aur gaandhari ka agaman
| sanjay ka dhritarashtr ko krishn ki mahima batana
| sanjay dvara dhritarashtr ko krishnaprapti evan tattvajnan ka sadhan batana
| krishn ke vibhinn namoan ki vyutpattiyoan ka kathan
| dhritarashtr dvara bhagavadgunagan
bhagavadyan parv
yudhishthir ka krishn se apana abhipray nivedan karana
| krishn ka shaantidoot banakar kaurav sabha mean jane ka nishchay
| krishn ka yudhishthir ko yuddh ke lie protsahan dena
| bhimasen ka shaanti vishayak prastav
| krishn dvara bhimasen ko uttejit karana
| krishn ko bhimasen ka uttar
| krishn dvara bhimasen ko ashvasan dena
| arjun ka kathan
| krishn ka arjun ko uttar dena
| nakul ka nivedan
| sahadev tatha satyaki ki yuddh hetu sammati
| draupadi ka krishn ko apana du:kh sunana
| krishn dvara draupadi ko ashvasan
| krishn ka hastinapur ko prasthan
| yudhishthir ka kunti evan kauravoan ke lie sandesh
| krishn ko marg mean divy maharshiyoan ka darshan
| vaishampayan dvara marg ke shubhashubh shakunoan ka varnan
| krishn ka marg mean logoan dvara adar-satkar
| krishn ka vrikasthal pahuanchakar vishram karana
| duryodhan ka krishn ke svagat-satkar hetu marg mean vishramasthan banavana
| dhritarashtr ka krishn ki agavani karake unhean bheant dene ka vichar
| vidur ka dhritarashtr ko krishnajna ka palan karane ke lie samajhana
| duryodhan ka krishn ke vishay mean apane vichar kahana
| duryodhan ki kumantrana se bhishm ka kupit hona
| hastinapur mean krishn ka svagat
| dhritarashtr evan vidur ke yahaan krishn ka atithy
| kunti ka krishn se apane du:khoan ka smaran karake vilap karana
| krishn dvara kunti ko ashvasan dena
| krishn ka duryodhan ke bhojan nimantran ko asvikar karana
| krishn ka vidur ke ghar par bhojan karana
| vidur ka krishn ko kauravasabha mean jane ka anauchity batalana
| krishn ka kaurav-paandav sandhi ke prayatn ka auchity batana
| krishn ka kauravasabha mean pravesh
| kauravasabha mean krishn ka svagat aur unake dvara asanagrahan
| kauravasabha mean krishn ka prabhavashali bhashan
| parashuram dvara nar-narayanaroop krishn-arjun ka mahattv varnan
| kanv muni ka duryodhan ko sandhi ke lie samajhana
| kanv muni dvara matali ka upakhyan arambh karana
| matali ka narad sang varunalok bhraman evan anek ashcharyajanak vastuean dekhana
| narad dvara patalalok ka pradarshan
| narad dvara hiranyapur ka digdarshan aur varnan
| narad dvara garu dalok tatha garu d ki santanoan ka varnan
| narad dvara surabhi tatha usaki santanoan ka varnan
| narad dvara nagalok ke nagoan ka varnan
| matali ka nagakumar sumukh ke sath putri ke vivah ka nishchay
| narad ka nagaraj aryak se sumukh tatha matali kanya ke vivah ka prastav
| vishnu dvara sumukh ko dirghayu dena tatha sumukh-gunakeshi vivah
| vishnu dvara garu d ka garvabhanjan
| duryodhan dvara kanv muni ke upadesh ki avahelana
| narad ka duryodhan se dharmaraj dvara vishvamitr ki pariksha lene ka varnan
| galav dvara vishvamitr se gurudakshina maangane ke lie hath ka varnan
| galav ki chinta aur garu d dvara unhean ashvasan dena
| garu d ka galav se poorv disha ka varnan karana
| garu d ka galav se dakshin disha ka varnan karana
| garu d ka galav se pashchim disha ka varnan karana
| garu d ka galav se uttar disha ka varnan karana
| garu d par savar galav ka unake veg se vyakul hona
| garu d aur galav ki tapasvini shandili se bheant
| garu d aur galav ka yayati ke yahaan agaman
| yayati dvara galav ko apani kanya dena
| haryashv ka yayatikanya se vasumana namak putr utpann karana
| divodas ka yayatikanya se pratardan namak putr utpann karana
| ushinar ka yayatikanya se shibi namak putr utpann karana
| galav dvara yayatikanya ko vishvamitr ki seva mean dena
| yayatikanya madhavi ka van mean jakar tapasya karana
| yayati ka svarg mean sukhabhog tatha mohavash tejohin hona
| yayati ka svargalok se patan
| yayati ke dauhitroan tatha galav dvara unhean pun: svargalok bhejane ka prayas
| yayati ka phir se svargarohan
| svargalok mean yayati ka svagat
| narad dvara duryodhan ko samajhana
| dhritarashtr ke anurodh se krishn ka duryodhan ko samajhana
| bhishm, dron, vidur aur dhritarashtr ka duryodhan ko samajhana
| bhishm aur dron ka duryodhan ko pun: samajhana
| duryodhan dvara paandavoan ko rajy n dene ka nishchay
| krishn ka duryodhan ko phatakarana
| krishn dvara dhritarashtr ko duryodhan adi ko kaid karane ki salah
| gaandhari ka duryodhan ko samajhana
| satyaki dvara duryodhan ke sh dayantr ka bhandapho d
| dhritarashtr aur vidur ka duryodhan ko pun: samajhana
| krishn ka vishvaroop
| krishn ka kauravasabha se prasthan
| kuanti ka paandavoan ke liye sandesh
| kuanti dvara vidulopakhyan ka prarambh
| vidula ka putr ko yuddh hetu utsahit karana
| vidula aur usake putr ka sanvad
| vidula dvara kary mean saphalata prapti aur shatruvashikaran upayoan ka nirdesh
| vidula ke upadesh se usake putr ka yuddh hetu udyat hona
| kuanti ka sandesh tatha krishn ka unase vida lena
| bhishm aur dron ka duryodhan ko samajhana
| dronachary ka duryodhan ko pun: sandhi ke lie samajhana
| krishn ka karn ko paandavapaksh mean ane ke lie samajhana
| karn ka duryodhan ke paksh mean rahane ka nishchit vichar
| karn dvara krishn se samarayajn ke roopak ka varnan
| krishn ka karn se paandavapaksh ki nishchit vijay ka pratipadan
| karn dvara krishn se paandavoan ki vijay aur kauravoan ki parajay darshane vale lakshanoan ka varnan
| karn dvara krishn se apane svapn ka varnan
| kuanti ka karn ke pas jana
| kuanti ka karn se paandavapaksh mean mil jane ka anurodh
| karn ki arjun ko chho dakar shesh paandavoan ko n marane ki pratijna
| krishn ka yudhishthir se kauravasabha mean vyakt kiye bhishm ke vachan sunana
| krishn dvara dronachary, vidur tatha gaandhari ke mahattvapoorn vachanoan ka varnan
| duryodhan ke prati dhritarashtr ke yuktisangat vachanoan ka varnan
| krishn ka kauravoan ke prati dand ke prayog par jor dena
sainyaniryanaparv
paandavapaksh ke senapati ka chunav
| paandav sena ka kurukshetr mean pravesh
| kurukshetr mean paandav sena ka p dav tatha shivir nirman
| duryodhan dvara sena ko susajjit hone aur shivir nirman ka adesh
| krishn ka yudhishthir se yuddh ko hi kartavy batana
| yudhishthir ka santap aur arjun dvara krishn ke vachanoan ka samarthan
| duryodhan dvara senaoan ka vibhajan aur senapatiyoan ka abhishek
| duryodhan dvara bhishm ka senapati pad par abhishek
| yudhishthir dvara apane senapatiyoan ka abhishek
| balaram ka paandav shivir mean agaman aur tirthayatra ke lie prasthan
| rukmi ka sahayata hetu paandavoan aur kauravoan ke pas agaman
| dhritarashtr aur sanjay ka sanvad
ulookadootagamanaparv
duryodhan ka ulook ko doot banakar paandavoan ke pas bhejana
| paandav shivir mean ulook dvara duryodhan ka sandesh sunana
| paandavoan ki or se duryodhan ko usake sandesh ka uttar
| pandavoan ka sandesh lekar ulook ka lautana
| dhrishtadyumn dvara yoddhaoan ki niyukti
rathatirathasankhyanaparv
bhishm dvara kaurav paksh ke rathiyoan aur atirathiyoan ka parichay
| kaurav paksh ke rathiyoan ka parichay
| kaurav paksh ke rathi, maharathi aur atirathiyoan ka varnan
| karn aur bhishm ka roshapoorvak sanvad
| bhishm dvara paandav paksh ke rathi aur unaki mahima ka varnan
| paandav paksh ke maharathiyoan ka varnan tatha virat aur drupad ki prashansa
| paandav paksh ke rathi, maharathi evan atirathi adi ka varnan
| bhishm ka shikhandi aur paandavoan ka vadh n karane ka kathan
ambopakhyanaparv
bhishm dvara kashiraj ki kanyaoan ka apaharan
| amba ka bhishm se shalvaraj ke prati anurag prakat karana
| amba ka shalv dvara parityag
| amba aur shaikhavaty sanvad
| hotravahan tatha akritavran ka agaman aur unaka amba se vartalap
| akritavran aur parashuram ka amba se vartalap
| amba aur parashuram ka sanvad tatha akritavran ki salah
| parashuram aur bhishm ka roshapoorn vartalap
| parashuram aur bhishm ka yuddh hetu kurukshetr mean utarana
| parashuram ke sath bhishm dvara yuddh prarambh karana
| parashuram aur bhishm ka ghor yuddh
| bhishm aur parashuram ka yuddh
| bhishm ko prasvapanastr ki prapti
| bhishm tatha parashuram dvara shakti aur brahmastr ka prayog
| bhishm aur parashuram ke yuddh ki samapti
| amba ki kathor tapasya
| amba ko mahadev se varaprapti tatha usaka chita mean pravesh
| amba ka drupad ka yahaan janm aur shikhandi namakaran
| shikhandi ka vivah aur dasharnaraj ka kop
| hiranyavarma ke akraman se drupad ka ghabarana
| drupad dvara nagararaksha ki vyavastha aur devaradhan
| shikhandini ka vanagaman aur sthoonakarn yaksh se prarthana
| shikhandi ko purushatv ki prapti
| sthoonakarn ko kuber ka shap
| bhishm ka shikhandi ko n marane ka nishchay
| bhishm adi dvara apani-apani shakti ka varnan
| arjun dvara apane sahayakoan aur yudhishthir ki shakti ka parichay dena
| kaurav sena ka ran ke lie prasthan
| paandav sena ka yuddh ke lie prasthan
varnamala kramanusar lekh khoj