भारत सावित्री -वासुदेवशरण अग्रवाल पृ. 413

bharat savitri -vasudevasharan agraval
5. udyog parv

adhyay : 103-121

harimedhash rrishi ki dhvajavati kanya ka arth
Prev.png

garu d ka yah digvarnan un varnanoan ki apeksha adhik kalpanik aur sankshipt hai, phir bhi pashchim disha ke varnan mean ek ullekh bahut hi mahattvapoorn haiah

atr dhvajavati nam kumari harimedhasah.
akashe tishth tishtheti tasthau sooryasy shasanath..[1]

arthat harimedhas ki dhvajavati nam ki kumari kanya soory ki ajna se akash mean kh di ho gee. yah shlok jitana klisht aur goodh hai, utana hi aitihasik drishti se mahattvapoorn hai. harimedhas kaun haian? unaki kumari kanya dhvajavati kaun hai? soory ke adesh se vah akash mean kyoan kh di hai? in tin prashnoan ka uttar bharatiy sahity mean kahian nahian hai. inaka uttar eerani parasi dharm mean hai. ‘ahuramajd’ eeraniyoan ke sabase b de dev haian. unhean sasani yug ki pahalavi bhasha mean ‘haramuj’ kaha gaya. unhian ke lie gupt yug ki sanskrit bhasha mean ‘harimedhash’ nam ka prayog hua hai. dev ‘harimedhash’ ka ullekh pashchim disha ke sambandh mean kitani hi bar shanti parv ke antargat narayaniy parv mean aya hai[2] vastutah shak-kushan kal mean soory pooja ke sath harimedhas dev aur unake dharm ka sakshat parichay bharatavasiyoan ko prapt hua tha. inhian ahuramajd ki shakti ya prabha hereno kahalati thi. usaka aankan prabha mandal ke bhitar hota tha aur usake donoan or phaharata hua pat ya dhvaj dikhaya jata tha. isi karan yahaan use dhvajavati nam diya gaya hai. prachin eerani aur sasani kala mean is prabha roopi shakti ko yuvati ke roop mean akash mean sthit dikhaya gaya hai. ahuramajd ya harimedhash ki us shakti ka premi soory hai, mano soory ke lie hi vah aj tak akash mean vyapt hai. mitr ya mihir ki pooja prachin parasi dharm ki visheshata thi. shak-kushanoan ke samay mean sasani ya udichy veshadhari soory ki anek pratimaean banaee geean. inamean bhi soory ki mastak se kandhoan ke pichhe phaharata hua pat dikhaya jata hai, jo prayah sabhi sasani yug ki moortiyoan mean dekha jata hai. gupt kala mean bhi vah bahudh milata hai. isi prishth bhoomi mean is shlok ki rachana huee.

tatpashchat garu d ki pith par baith kar galav sarvatr ho aye, par unhean gho de n mile. tab ve garu d ki salah se yayati raja ke yahaan gaye. pratishtha ke raja yayati ne kaha ki mere pas gho de nahian, ek madhavi namak kanya hai, use tum le jao. usake vivah-shulk mean tumhean shyam karn ashv rajaoan se prapt ho jayange. galav kanya ko lekar pahale haryashv namak raja ke yahaan gaya aur phir kashiraj divodas ke yahaan aur isi tarah aant mean bhoj nagar ke ushinar raja ke yahaan gaya. pratyek ne use do-do-sau shyamakarn ashv diye aur aant mean shesh 200 gho doan ke lie us madhavi kanya ko vishvamitr ko hi arpan kar diya. yayati ki kanya madhavi ke upakhyan ke ant mean spasht hi phalashruti ka ullekh hai. madhavi ke char putroan ne apane puny phal se apane nana yayati ko svarg mean bheja. jnat hota hai ki yah us kanya ka koee doosara puchhalla tha, jisamean yayati ke svarg jane ki aur vahaan se puny phal kshin hone par girane ki katha thi. yayati ka akhyan prasiddh tha aur usake do bhagoan ko poorv yayat aur uttar yayat kaha jata tha[3], jaisa mahabhashy[4] mean aya hai. yayati kanya madhavi ke char putroan ki katha aur un dohitroan ke puny se yayati ki svarg prapti uttar yayat akhyan ka uchhata hua aang jnat hota hai. vishvamitr aur galav ki kahani ke sath usaka jo d nitant shithil hai. bhagavadyan parv ke sath to usaki sangati kisi prakar baithati hi nahian. isake karan katha sootr ke pravah mean asahy vikshep utpann hota hai.

(udyog parv samapt)
Next.png

tika tippani aur sandarbh

  1. 108.13
  2. 323.12, 325.4, 335.8 adi
  3. adi. a. 70-88
  4. sootr 6.2.103

sanbandhit lekh

bharat savitri -vasudevasharan agraval
kr.s. vishay prishth sankhya
khand : 1
bhoomika 1
1. shatasahastri sanhita 7
1.adi parv
2. katha-sar tatha parv-soochi 20
3. janamejay ka nag-yajn 33
4. shakuntalopakhyan 43
5. raja yayati ka upakhyan 54
6. paurav-raj-vanshavali 67
7. bhishm ka udatt charit 72
8. kaurav-pandavoan ka balyakal 84
9. draupadi-svayanvar 98
10. subhadra-parinay 106
2.sabha parv
11. devarshi narad ka upadesh 114
12. yudhishthir ki sabha 125
13. jarasandh-vadh 129
14. digvijay 136
15. yudhishthir ka rajasooy yajn 146
16. duryodhan ka santap 152
17. shakuni ka kapat-dyoot 158
18. draupadi-chiraharan 165
3. aranyak parv
19. vidur par dhritarashtr ka kop 176
20. maitrey rrishi ka shap 180
21 shrikrishn ka ashvasan 187
22. dharm aur karm ki gahan gati 192
23. arjun ki shastrastr-prapti 199
24. nalopakhyan 207
25. tirth-yatra-1 218
26. tirth-yatra-2 223
27. kurukshetr ka pradesh 232
28. ashtavakr ki katha 237
29. yavakrit ki katha 241
30. himalay ke puny pradesh mean 242
31. ajagar parv 250
32. markandey-samasya 257
33. pratyaksh dharm ki udatt kathaean 262
34. draupadi-satyabhama-sanvad 271
35. duryodhan ki ghosh-yatra 273
36. draupadi-haran 278
37. ramopakhyan 282
38. savitri-upakhyan 289
39. kundalaharan 296
40. yaksh-yudhishthir-prashnottari 299
4.virat parv
41. pandavoan ka ajnatavas 307
42. gograhan 316
khand : 2
bhoomika 326
5. udyog parv
43. sainyodyog 336
44. sanjayayan 351
45. prajagar parv 355
46. rrishi sanatsujat ka upadesh 374
47. yanasandhi parv 218
48. bhagavadyan parv 389
49. dhritarashtr ki sabha mean krishn 396
50. sainy parv 405
51. ambopakhyan 405
52. mataliy upakhyan aur galav-charit 409
6. bhishm parv
53. bhuvanakosh parv 414
54. shrimadbhagavadgita parv 428
55. bhishm-yuddh-varnan 507
7. dron parv
56. dron parv 510
57. sanshaptakavadh parv 511
58. abhimanyuvadh parv 514
59. pratijna parv 515
60. jayadrathavadh parv 518
61. ghatotkach parv 518
62. dronavadh parv 519
63. narayanastramoksh parv 519
8. karn parv
64. karnayuddh-varnan 522
9. shaly parv
65. shaly-yuddh varnan 532
10. sauptik parv
66. ashvatthama ki shirovedana 536
11. stri parv
67. gandhari ka vilap 537
khand : 3
bhoomika 538
12. shanti parv
68. karnabhijnan 541
69. yudhishthir nirved 543
70. yudhishthir ka bhishm ke pas jana 562
71. bhishm stavaraj 562
72. rajadharm ka sar 566
73. varnoan aur ashramoan ke dharm 575
74. dasyu jatiyoan ka ary sanskriti mean parivartan 581
75. raja ki utpatti 583
76. raja ka devatv vichar 584
77. bahm-kshatr ka sammilit adarsh 588
78. rajadharm aur apramad 592
79. vijigishu raja ka vyavahar 594
80. ganoan ka vritt 598
81. rajabhrityoan ke gun-dosh 602
82. apaddharm 610
83. shatru mean avishvas ka drishtant 619
84. prajnadarshan mean gunoan ki manyata aur dosh 626
85. mokshadharm parv 633
86. avantar drishtiyaan 640
87. srishti aur pralay 641
88. dhyan yog 646
89. japayog 646
90. svabhavavad aur adhyatmavad ka samanvay 647
91. tuladhar-jajali sanvad 653
92. go-kapiley sanvad 654
93. kshar aur akshar mahima 659
94. narayani parv 665
13. anushasan parv
95. anushasan parv 673
96. vratopavas 674
97. tirth 481
98. vishnu-mahima aur shiv-mahima 675
99. vishnu aur shiv sahastranam 677
14. ashvamedhik parv
100. ashvamedhik parv 678
15. ashramavasik parv
101 ashramavasik parv 681
16. mausal parv
102. mausal parv 682
17. mahaprasthanik parv
103. mahaprasthanik parv 683
104. svargarohan parv 683
parishisht
maharshi vyas 685
vyas ka manaviy drishtikon 698
mahapurush shrikrishn 701
mahabharat mean sahityik shailiyaan 705

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah