उमा-महेश्वर संवाद में महत्त्वपूर्ण विषयों का विवेचन

mahabharat anushasan parv ke danadharm parv ke aantargat adhyay 145 mean uma-maheshvar sanvad mean mahattvapoorn vishayoan ka vivechan ka varnan hua hai.[1]

uma-shiv sanvad

uma ne poochha- bhagavan! devadeveshvar! manushyalok mean bahut si yuvati striyaan samast kalyanoan se rahit vidhava dikhayi deti haian. kis karmavipak se aisa hota hai? yah mujhe bataiye.

shrimaheshvar ne kaha- devi! jo striyaan pahale janm mean buddhi mean moh chha jane ke karan pati ke kutumb ka vyarth nash karati hai, vish deti, ag lagati aur patiyoan ke prati atyant nirday hoti haian, apane patiyoan se dvesh rakhane ke karan doosari striyoan ke patiyoan se sambandh sthapit kar leti haian, aise acharan vali nariyaan yamalok mean bhali-bhaanti dandit ho chirakal tak narak mean p di rahati haian. phir kisi tarah manushy-yonik pakar ve bhogarahit vidhava ho jati hai.

uma ne poochha- bhagavan! devadeveshvar! manushyoan mean hi koee dasabhav ko prapt dikhayi dete haian, jo sab prakar ke karmoan mean sarvatha sanlagn rahate haian. ve pite jate haian, daant-phatakar sahate haian aur sab tarah se sataye jate haian. kis karmavipak se aisa hota hai? yah mujhe bataiye.

shrimaheshvar ne kaha- kalyani! vah karan maian batata hooan, suno. devi! jo manushy pahale doosaroan ke dhan ka apaharan karate haian, jo krooratavash kisi ke aise dhan ko h dap lete haian, jisake karan usake oopar rrin badh jata hai, jo rakhane ke liye diye hue ya dharohar ke taur par rakhe hue paraye dhan ko daba lete haian athava pramadavash doosaroan ke bhoole ya khoye hue dhan ko har lete haian, doosaroan ko vadh-bandhan aur klesh mean dalakar unase apani dasata karate haian, devi! aise log mrityu ko prapt ho yamadand se dandit hokar jab kisi tarah manushy-yoni mean janm lete haian, tab janm se hi das hote haian aur unhian ki seva karate haian, jinaka dhan unhoanne poorvajanm mean har liya hai. jab tak unake pap ka bhog samapt nahian ho jata, tab tak ve dasakarm hi karate rahate haian, yahi shastr ka nishchay hai.

paraye dhan ka apaharan karane vale doosare log pashu hokar bhi dhani ki seva karate haian. aisa karane se unaka poorvaparadhajanit karm kshin hota hai. sab prakar se us dhan ke svami ko prasann kar lena hi usake rrin se chhutakara pane ka upay hai, kintu jo yathavat roop se us rrin se chhootana nahian chahata, use punarjanm lekar usaki seva karani p dati hai. jo us bandhan se chhootana chahata ho, vah yathochit roop se sare kam karata aur parishram ko sarvatha sahata hua, svami ko prasann karane ki akaanksha rakhe. jise svami prasannatapoorvak dasata ke bandhan se mukt kar deta hai, vah mukt evan shuddh ho jata hai. svami ko bhi chahiye ki vah aise sevakoan ko sada santusht rakhe unase yathayogy kary karaye aur vishesh karan se hi unhean dand de. jo vriddhoan, balakoan aur durbal manushyoan ka palan karata hai, vah dharm ka bhagi hota hai. devi! yah vishay tumhean bataya gaya. ab aur kya sunana chahati ho.

uma ne poochha- bhagavan! is bhootal par raja log jin manushyoan ko dand de dete haian, ab us dand se hi unake papoan ka nash ho jata hai ya nahian? yah mera sandeh hai. ap isaka nivaran karean.

shrimaheshvar ne kaha- devi! tumhara sandeh thik hai, tum ekagrachitt hokar isaka yatharth uttar suno.[1] is bhoomi par rajalog jis aparadh ka nam lekar jin manushyoan ko dand de dete haian, usake liye ve yamalok mean yamaraj ke dand dvara dandit nahian hote haian. is prithvi par jo vastavik aparadhi bina dand paye rah jate haian athava jhoothe hi doosare log dandit ho jate haian, us dasha mean yamaraj un vastavik aparadhiyoan ko avashy dand dete haian, kyoanki ve yah achchhi tarah janate haian ki kisane aparadh kiya hai aur kisane nahian kiya hai. koee bhi manushy is lok mean karm karake yamaraj ko nahian laangh sakata, use avashy dand bhogana p data hai. shobhane! raja aur yam sabako bharapoor dand dete haian. tinoan lokoan mean koee bhi aisa purush nahian hai, jo karmoan ke phal ka bina bhoge nash kar sake. priye! is vishay mean tumhean sari batean bata dian. ab sandeharahit ho jao.

uma ne poochha- bhagavan! yadi aisi bat hai to bhoomandal ke manushy pap-karm karake usake nivaran ke liye prayashchitt kyoan karate haian? kahate haian ki ashvamedhayajn sampoorn papoan ko har lene vala hai. log doosare-doosare prayashchitt bhi papoan ka nash karane ke liye hi karate haian (idhar ap kahate haian ki tinoan lokoan mean koee karmaphal ka nash karane vala hai hi nahian) atah is vishay mean mujhe sandeh ho gaya hai. ap mere is sandeh ka nivaran karean..

akaran mrityu ka varnan

shrimaheshvar ne kaha- devi! tumane thik sanshay upasthit kiya hai. ab ekagrachitt hokar isaka vastavik uttar suno. pahale ke maharshiyoan ke man mean bhi yah mahan sandeh bana raha hai. sajjan hoan ya asajjan, sabhi ke dvara do prakar ka pap banata hai, ek to vah pap hai, jise sada kisi uddeshy ko man mean lekar jan-boojhakar kiya jata hai aur doosara vah hai, jo akasmat daivechchha se bina jane hi ban jata hai. jo uddeshy-siddhi ki kamana rakhakar krodhapoorvak koee asat karm karata hai, usake us karm ka kisi tarah nash nahian hota hai. phalabhisandhi poorvak kiye gaye karmoan ka nash sahasroan ashvamedh yajnoan aur saik doan prayashchittoan se bhi nahian hota. isake siva aur prakar se asavadhani ya daivechchha se jo pap ban jata hai, vah prayashchitt aur ashvamedh yajn se tatha doosare kisi shreshth karm se nasht ho jata hai. priye! is prakar pap karm ke vishay mean tumhara yah sandeh ab door ho jana chahiye. devi! yah vishay maianne tumhean bataya. ab aur kya sunana chahati ho?

uma ne poochha- bhagavanh! devadeveshvar! jagat ke manushy tatha doosare prani, jo kisi karan se ya akaran bhi mrityu ko prapt ho jate haian, isamean kaun-sa karmavipak karan hai? yah mujhe bataiye.

shrimaheshvar ne kaha- devi! jo nirdayi manushy pahale kisi karan se ya akaran bhi doosare praniyoan ke pran lete haian, ve usi prakar apani karani ka phal pate haian. vish dene vale vish se hi marate haian aur shastr dvara doosaroan ki hatya karane vale log svayan bhi janmantar mean shastroan ke aghat se hi mare jate haian. tum isi ko saty samajho. karm karane vala manushy un karmoan ka phal n bhoge, aisa koee purush n is prithvi par hai n svarg mean devata, asur aur manushy koee bhi apane karmoan ka phal bhoge bina nahian rah sakata.[2]

adikal se hi yah sansar karm se guantha hua hai karmoan ke parinam ke vishay mean ye batean sankshep se batayi gayi haian. karmasanchay ke vishay mean jo bat maianne ab tak nahian kahi ho, use bhi tumhean apani buddhi dvara tark- oohapoh karake jan lena chahiye. tumhean sunane ki ichchha thi, isaliye maianne ye sari batean batayian. ab tum aur kya sunana chahati ho?

uma ne poochha- bhagavanh! bhaganetranashan! apaka mat hai ki manushyoan ki jo bhali-buri avastha hai, vah sab unaki apani hi karani ka phal hai. apake is mat ko maianne achchhi tarah suna, parantu lok mean yah dekha jata hai ki log samast shubhashubh karmaphal ko grahajanit manakar prayah un grahanakshatroan ki hi aradhana karate rahate haian. kya unaki yah manyata thik hai? dev! yahi mera sanshay hai. ap mere is sandeh ka nivaran kijiye.

shubh-ashubh karmoan ka phal

shrimaheshvar ne kaha- devi! tumane uchit sandeh upasthit kiya hai. is vishay mean jo siddhant mat hai, use suno. mahabhage! grah aur nakshatr manushyoan ke shubh aur ashubh ki soochana matr dene vale haian. ve svayan koee kam nahian karate haian. praja ke hit ke liye jyautishachakr (grah-nakshatr mandal)- ke dvara bhoot aur bhavishy ke shubhashubh phal ka bodh karaya jata hai. kiantu vahaan shubh karmaphal ki soochana (uttam) shubh grahoan dvara prapt hoti hai aur dushkarm ke phal ki soochana ashubh grahoan dvara keval grah aur nakshatr hi shubhashubh karmaphal ko upasthit nahian karate haian. sara apana hi kiya hua karm shubhashubh phal ka utpadak hota hai. grahoan ne kuchh kiya hai- yah kathan logoan ka pravadamatr hai.

uma ne poochha- bhagavan! jiv nana prakar ke shubhashubh karm karake jab doosara janm dharan karata hai, tab donoan mean se pahale kisaka phal bhogata hai, shubh ka ya ashubh ka? dev! yah mera sanshay hai. ap ise mita dijiye.

shrimaheshvar ne kaha- devi! tumhara sandeh uchit hi hai, ab maian tumhean isaka yatharth uttar deta hooan. kuchh logoan ka kahana hai ki pahale ashubh karm ka phal milata hai, doosare kahate haian ki pahale shubh karm ka phal prapt hota hai. parantu ye donoan hi batean mithya kahi gayi haian. sachchi bat kya hai? yah maian tumhean bata raha hooan. is prithvi par manushy kramashah donoan prakar ke phal bhogate dekhe jate haian. kabhi dhan ki vriddhi hoti hai kabhi hani, kabhi sukh milata hai kabhi duahkh, kabhi nirbhayata rahati hai aur kabhi bhay prapt hota hai. is prakar sabhi phal kramashah bhogane p date haian. kabhi dhanadhy log duahkh ka anubhav karate haian aur kabhi daridr bhi sukh bhogate haian. is prakar ek hi sath log shubh aur ashubh ka bhog karate dekhe jate hean. sara jagat is bat ka sakshi hai. priye! kiantu narak aur svargalok mean aisi sthiti nahian hai. narak mean sada duahkh hi duahkh hai aur svarg mean sada sukh hi sukh. shubhe! vahaan bhi shubh ya ashubh mean se jo bahut adhik hota hai, usaka bhog pahale aur jo bahut kam hota hai, usaka bhog pichhe hota hai. ye sab batean maianne tumhean bata dian, ab aur kya sunana chahati ho?

uma ne poochha- bhagavan! is lok mean prani kis karan se mar jate haian? janm le-lekar ve yahian bane kyoan nahian rahate haian? yah mujhe batane ki kripa karean.[3]

shiv dvara sharir aur atma ka varnan

shrimaheshvar ne kaha- devi! is vishay mean jo yatharth bat hai, vah maian tumhean bata raha hooan. karmoan ka bhog samapt hone par atma is sharir ko kaise chho data hai? yah ekagrachitt hokar suno. sharir aur atma ka (j d aur chetan ka) jo sanyog hai, usi ko jiv ya prani kahate haian. inamean atma ko nity aur sharir ko anity bataya jata hai. jab kal se akrant hokar sharir jaravastha se jarjar ho jata hai, koee karm karane yogy nahian rah jata aur sarvatha gal jata hai, tab dehadhari jiv use tyagakar chal deta hai. nity jivatma jab anity sharir ko tyag kar chala jata hai, tab lok mean us prani ki mrityu huee mani jati hai.

devata, asur aur manushy koee bhi kal ka ullanghan nahian kar sakate. jaise akash mean koee bhi jad dravy sthir nahian rah sakata, usi prakar yah kal nirantar dau d lagata rahata hai. ek kshan bhi sthir nahian rahata.. vah jiv phir kisi doosare sharir mean pravesh karake anyatr janm leta hai. is prakar adi kal se hi lok ki sada aisi hi gati chal rahi hai.

uma ne poochha- bhagavan! is sansar mean balyavastha mean bhi praniyoan ki mrityu hoti dekhi jati hai aur atyant vriddh manushy bhi chirajivi hokar jivit dikhayi dete haian. maheshvar! keval kal-mrityu arthat vriddhavastha mean hi mrityu hone ki bat pramanabhoot nahian rah gayi hai, atah praniyoan ke jivan ke liye uthe hue mere is sandeh ka ap nivaran kijiye.

shrimaheshvar ne kaha- devi! isaka karan suno. is vishay mean ek hi nirnay hai. jab tak poorvakrit karm (prarabdh) shesh hai, tab tak manushy jivit rahata hai. usi karm ke adhin hokar prarabdh bhog ka kal samapt hone par balak bhi mar jate haian aur usi karm ki matra ke anusar vriddh purush bhi dirghakal tak jivit rahate haian. devi! yah sab vishay tumhean bataya gaya. priye is vishay mean ab tum sanshayarahit ho jao.

uma ne poochha- bhagavan! kis acharan se manushy chirajivi hote haian aur kisase alpayu ho jate haian? yah mujhe batane ki kripa karean.

shrimaheshvar ne kaha- devi! yah sara goodh rahasy manushyoan ke liye param labhadayak hai. jis acharan se sampann manushy chirajivi hote haian, vah sab suno. ahiansa, satyabhashan, krodh ka tyag, kshama, saralata, gurujanoan ki nity seva, b de-boodhoan ka poojan, pavitrata ka dhyan rakhakar n karane yogy karmoan ka tyag, sada hi pathy bhojan ityadi gunoan vala achar dirghajivi manushyoan ka hai. tapasya, brahmachary tatha rasayan ke sevan se manushy adhik dhairyashali, balavan aur chirajivi hote haian. dharmatma purush svarg mean ho ya manushyalok mean, ve dirghakal tak apane pad par bane rahate haian. inake siva doosare jo papakarmi prayah jhooth bolane vale, hiansapremi, gurudrohi, akarmany, shauchachar se rahit, nastik, ghorakarmi, sada maans khane aur mady pine vale, papachari, guru se dvesh rakhane vale, krodhi aur kalahapremi haian, aise asadachari purush chirakal tak narak mean p de rahate haian tatha tiryagyoni mean sthit hote haian, ve manushy-sharir mean atyant alp samay tak hi rahate haian. isiliye aise manushy alpayu hote haian. agamy sthanoan mean jane se, apathy vastuoan ka bhojan karane se manushyoan ki ayu kshin hoti hai, kyoanki ve ayu ka nash karane vale haian.[4]

oopar bataye hue karanoan se manushy alpayu hote haian, anyatha chirajivi hote haian. yah sara vishay maianne tumhean bata diya. ab aur kya sunana chahati ho?

uma ne poochha- devadev! mahadev! bhagavanh! yah vishay to maianne achchhi tarah sun liya. ab yah bataiye ki atma ka stri ya purush mean kis jati ke sath sambandh hai? jivatma striroop hai ya purusharoop? ek hai ya alag-alag? dev! yah mera sanshay hai. ap isaka nivaran karean.

shrimaheshvar ne kaha- jivatma sada hi nirvikar hai! vah n stri hai n purush. vah karm ke anusar vibhinn jatiyoan mean janm leta hai. purushochit karm karake stri bhi purush ho sakati hai aur stri-bhavana se yukt purush tadanuroop karm karake us karm ke anusar stri ho sakata hai..

uma ne poochha- bhagavanh! sarvalokeshvar! yadi atma karm nahian karata to sharir mean doosara kaun karm karane vala hai? yah mujhe bataiye.

shrimaheshvar ne kaha- bhamini! karta kaun hai? yah suno. atma karm nahian karata hai. prakriti ke gunoan se yukt prani dvara hi sada karm kiya jata hai. jagath mean praniyoan ka sharir jaise vat, pitt aur kaph- in tin doshoan se vyapt rahata hai, isi prakar prani sattv, raj aur tam- in gunoan se vyapt hota hai. sattv, raj aur tam- ye tinoan shariradhari ke gun haian. inamean se sattv sada prakashasvaroop mana gaya hai. rajogun duahkharoop aur tamogun moharoop bataya gaya hai. lok mean in tinoan gunoan se yukt karm ki pravritti hoti hai. satyabhashan, praniyoan par daya, shauch, shrey, priti, kshama aur indriy-sanyam- ye tatha aise hi any karm bhi sattvik kahalate haian. dakshata, karmaparayanata, lobh, vidhi ke prati moh, stri-sang, madhury tatha sada aishvary ka lobh-ye nana prakar ke bhav aur karm rajogun se prakat hote haian. asatyabhashan, rookhapan, atyant adhirata, hiansa, asaty, nastikata, nidra, alasy aur bhay- ye tatha papayukt karm tamogun se prakat hote haian. isaliye samast shubhashubh karyarambh gunamay hai, atah atma ko vyagratarahit, akarta aur avinashi samajho. sattvik manushy punyalokoan mean jate haian. rajas jiv manushyalok mean sthit hote haian tatha tamoguni manushy pashu-pakshiyoan ki yoni mean aur narak mean sthit hote haian.

uma ne poochha- is sharir ke bhedan se athava shastr dvara mare jane se atma svayan hi kyoan chala jata hai? yah mujhe bataiye.

shrimaheshvar ne kaha- kalyani! isaka karan maian batata hooan, suno. is vishay mean sookshm buddhivale vidvanh bhi mohit ho jate haian. janmadhari praniyoan ke karmoan ka kshay ho jane par is deh mean jis kisi bhi karan se upadrav hone lagata hai. usake karan shariraka kakshay ho jane par dehabhimani jiv karm ke adhin ho us sharir ko tyag kar chala jata hai. sharir kshin hota hai, atma nahian. vah vedanaoan se bhi vichalit nahian hota. jab tak karmaphal shesh rahata hai, tab tak jivatma is sharir mean sthit rahata hai aur karmoan ka kshay hone par punah chala jata hai. adikal se hi is jagath mean atma ki aisi hi gati mani gayi hai. devi! yah sab vishay tumhean bataya gaya. ab aur kya sunana chahati ho?[5]


tika tippani aur sandarbh

  1. 1.0 1.1 mahabharat anushasan parv adhyay 145 bhag-21
  2. mahabharat anushasan parv adhyay 145 bhag-22
  3. mahabharat anushasan parv adhyay 145 bhag-23
  4. mahabharat anushasan parv adhyay 145 bhag-24
  5. mahabharat anushasan parv adhyay 145 bhag-25

sanbandhit lekh

mahabharat anushasan parv mean ullekhit kathaean


dan-dharm-parv
yudhishthir ki bhishm se upadesh dene ki prarthana | bhishm dvara gautami brahmani, vyadh, sarp, mrityu aur kal ke sanvad ka varnan | prajapati manu ke vansh ka varnan | agniputr sudarshan ki mrityu par vijay | vishvamitr ko brahmanatv ki prapti vishayak yudhishthir ka prashn | ajamidh ke vansh ka varnan | vishvamitr ke janm ki katha | vishvamitr ke putroan ke nam | indr aur tote ka svamibhakt evan dayalu purush ki shreshthata vishayak sanvad | daiv ki apeksha purusharth ki shreshthata ka varnan | karmoan ke phal ka varnan | shreshth brahmanoan ki mahima | brahman vishayak siyar aur vanar ke sanvad ka varnan | shoodr aur tapasvi brahman ki katha | lakshmi ke nivas karane aur n karane yogy purush, stri aur sthanoan ka varnan | bhishm ka yudhishthir se kritaghn ki gati aur prayashchit ka varnan | stri-purush ka sanyog vishayak bhangasvan ka upakhyan | bhishm ka sharir, vani aur man se hone vale papoan ke parityag ka upadesh | bhishm ka shrikrishn se mahadev ka mahatmy batane ka anurodh | shrikrishn dvara mahatma upamanyu ke ashram ka varnan | upamanyu ka shiv vishayak akhyan | upamanyu dvara mahadev ki tapasya | upamanyu dvara mahadev ki stuti | upamanyu ko mahadev ka varadan | shrikrishn ko shiv-parvati ka darshan | shiv aur parvati ka shrikrishn ko varadan | mahatma tandi dvara mahadev ki stuti aur prarthana | mahatma tandi ko mahadev ka varadan | upamanyu dvara shivasahasranamastotr ka varnan | shivasahasranamastotr path ka phal | rrishiyoan ka shiv ki kripa vishayak apane-apane anubhav sunana | shrikrishn dvara shiv ki mahima ka varnan | ashtavakr muni ka uttar disha ki or prasthan | kuber dvara ashtavakr ka svagat-satkar | ashtavakr ka striroopadharini uttar disha ke sath sanvad | ashtavakr ka vadany rrishi ki kanya se vivah | yudhishthir ke vividh dharmayukt prashnoan ka uttar | shraddh aur dan ke uttam patroan ka lakshan | devata aur pitaroan ke kary mean amantran dene yogy patroan ka varnan | narakagami aur svargagami manushyoan ke lakshanoan ka varnan | brahmahatya ke saman papoan ka niroopan | vibhinn tirthoan ke mahatmay ka varnan | gangaji ke mahatmy ka varnan | brahmanatv hetu tapasyarat matang ki indr se batachit | indr dvara matang ko samajhana | matang ki tapasya aur indr ka use varadan | vitahavy ke putroan se kashi nareshoan ka yuddh | pratardan dvara vitahavy ke putroan ka vadh | vitahavy ko brahmanatv prapti ki katha | narad dvara poojaniy purushoan ke lakshan | narad dvara poojaniy purushoan ke adar-satkar se hone vale labh ka varnan | vrishadarbh dvara sharanagat kapot ki raksha | vrishadarbh ko puny ke prabhav se akshayalok ki prapti | bhishm dvara yoodhishthir se brahman ke mahattv ka varnan | bhishm dvara shreshth brahmanoan ki prashansa | brahma dvara brahmanoan ki mahatta ka varnan | brahman prashansa vishayak indr aur shambarasur ka sanvad | danapatr ki pariksha | panchachoo da apsara ka narad se stri doshoan ka varnan | yudhishthir ke striyoan ki raksha ke vishay mean prashn | bhriguvanshi vipul dvara yogabal se gurupatni ki raksha | vipul ka devaraj indr se gurupatni ko bachana | vipul ko guru devasharma se varadan ki prapti | vipul ko divy pushp ki prapti aur champa nagari ko prasthan | vipul ka apane dvara kiye gaye dushkarm ka smaran karana | devasharma ka vipul ko nirdosh batakar samajhana | bhishm ka yudhishthir ko striyoan ki raksha hetu adesh | kanya vivah ke sambandh mean patr vishayak vibhinn vichar | kanya ke vivah tatha kanya aur dauhitr adi ke uttaradhikar ka vichar | striyoan ke vastrabhooshanoan se satkar karane ki avashyakata ka pratipadan | brahman adi varnoan ki dayabhag vidhi ka varnan | varnasankar santanoan ki utpatti ka vistar se varnan | nana prakar ke putroan ka varnan | gauoan ki mahima ke prasang mean chyavan muni ke upakhyan ka prarambh | chyavan muni ka matsyoan ke sath jal mean phansana | nahush ka ek gau ke mol par chyavan muni ko kharidana | chyavan muni dvara gauoan ka mahatmy kathan | chyavan muni dvara matsyoan aur mallahoan ki sadgati | raja kushik aur unaki rani dvara maharshi chyavan ki seva | chyavan muni dvara raja kushik aur unaki rani ke dhairy ki pariksha | chyavan muni ka raja kushik aur unaki rani ki seva se prasann hona | chyavan muni ke prabhav se raja kushik aur unaki rani ko ashcharyamay drishyoan ka darshan | chyavan muni ka raja kushik se var maangane ke lie kahana | chyavan muni ka raja kushik ke yahaan apane nivas ka karan batana | chyavan muni dvara raja kushik ko varadan | chyavan muni dvara bhriguvanshi aur kushikavanshiyoan ke sambandh ka karan batana | vividh prakar ke tap aur danoan ka phal | jalashay banane tatha bagiche lagane ka phal | bhishm dvara uttam dan tatha uttam brahmanoan ki prashansa | bhishm dvara uttam brahmanoan ke satkar ka upadesh | shreshth, ayachak, dharmatma, nirdhan aur gunavan ko dan dene ka vishesh phal | raja ke lie yajn, dan aur brahman adi praja ki raksha ka upadesh | bhoomidan ka mahattv | bhoomidan vishayak indr aur brihaspati ka sanvad | ann dan ka vishesh mahatmy | vibhinn nakshatroan ke yog mean bhinn-bhinn vastuoan ke dan ka mahatmy | suvarn aur jal adi vibhinn vastuoan ke dan ki mahima | joota, shakat, til, bhoomi, gau aur ann ke dan ka mahatmy | ann aur jal ke dan ki mahima | til, jal, dip tatha ratn adi ke dan ka mahatmy | godan ki mahima | gauoan aur brahmanoan ki raksha se puny ki prapti | raja nrig ka upakhyan | pita ke shap se nachiketa ka yamaraj ke pas jana | yamaraj ka nachiketa se godan ki mahima ka varnan | golok tatha godan vishayak yudhishthir aur indr ke prashn | brahma ka indr ko golok ki mahima batana | brahma ka indr ko godan ki mahima batana | doosare ki gay ko churane aur bechane ke dosh tatha gohatya ke parinam | godan evan svarn dakshina ka mahatmy | vrat, niyam, brahmachary, mata-pita aur guru adi ki seva ka mahattv | godan ki vidhi aur gauoan se prarthana | godan karane vale nareshoan ke nam | kapila gauoan ki utpatti | kapila gauoan ki mahima ka varnan | vasishth ka saudas ko godan ki vidhi aur mahima batana | gauoan ko tapasya dvara abhisht var ki prapti | vibhinn gauoan ke dan se vibhinn uttam lokoan ki prapti | gauoan tatha godan ki mahima | vyas ka shukadev se gauoan ki mahatta ka varnan | vyas dvara golok ki mahima ka varnan | vyas dvara godan ki mahima ka varnan | lakshmi aur gauoan ka sanvad | gauoan dvara lakshmi ko gobar aur gomootr mean sthan dena | brahma ka indr ko golok aur gauoan ka utkarsh batana | brahma ka gauoan ko varadan dena | bhishm ka pita shantanu ko kush par pind dena | suvarn ki utpatti aur usake dan ki mahima | parvati ka devataoan ko shap | tarakasur ke bhay se devataoan ka brahma ki sharan mean jana | brahma ka devataoan ko ashvasan | devataoan dvara agni ki khoj | ganga ka shivatej ko dharan karana aur phir meruparvat par chho dana | kartikey aur suvarn ki utpatti | mahadev ke yajn mean agni se prajapatiyoan aur suvarn ki utpatti | kartikey ki utpatti aur unaka palan-poshan | kartikey ka devasenapati pad par abhishek aur tarakasur ka vadh | vividh tithiyoan mean shraddh karane ka phal | shraddh mean pitaroan ke tripti vishay ka varnan | vibhinn nakshatroan mean shraddh karane ka phal | panktidooshak brahmanoan ka varnan | panktipavan brahmanoan ka varnan | shraddh mean moorkh brahman ki apeksha vedavetta ko bhojan karane ki shreshthata | nimi ka putr ke nimitt pindadan | shraddh ke vishay mean nimi ko atri ka upadesh | vishvedevoan ke nam tatha shraddh mean tyajy vastuoan ka varnan | pitar aur devataoan ka shraddhann se ajirn hokar brahma ke pas jana | shraddh se tript hue pitaroan ka ashirvad | bhishm ka yudhishthir ko grihasth ke dharmoan ka rahasy batana | vrishadarbhi tatha saptarshiyoan ki katha | bhikshuroopadhari indr dvara kritya ka vadh tatha saptarshiyoan ki raksha | indr dvara kamaloan ki chori tatha dharmapalan ka sanket | agasty ke kamaloan ki chori tatha brahmarshiyoan aur rajarshiyoan ki dharmopadeshapoorn shapath | indr ka churaye hue kamaloan ko vapas dena | soory ki prachand dhoop se renuka ke mastak aur pairoan ka santapt hona | jamadagni ka soory par kupit hona | chhatr aur upanah ki utpatti evan dan ki prashansa | grihasthadharm tatha panchayajn vishayak prithvidevi aur shrikrishn ka sanvad | tapasvi suvarn aur manu ka sanvad | nahush ka rrishiyoan par atyachar | maharshi bhrigu aur agasty ka vartalap | nahush ka patan | shatakratu ka indrapad par abhishek tatha dipadan ki mahima | brahman ke dhan ka apaharan vishayak kshatriy aur chaandal ka sanvad | brahmasv ki raksha mean pranotsarg se chaandal ko moksh ki prapti | dhritarashtraroopadhari indr aur gautam brahman ka sanvad | brahma aur bhagirath ka sanvad | ayu ki vriddhi aur kshay karane vale shubhashubh karmoan ka varnan | grihasthashram ke kartavyoan ka vistarapoorvak niroopan | b de aur chhote bhaee ke parasparik bartav ka varnan | mata-pita, achary adi gurujanoan ke gaurav ka varnan | mas, paksh evan tithi sambandhi vibhinn vratopavas ke phal ka varnan | daridroan ke lie yajnatuly phal dene vale upavas-vrat tatha usake phal ka varnan | manas tatha parthiv tirth ki mahatta | dvadashi tithi ko upavas tatha vishnu ki pooja ka mahatmy | margashirsh mas mean chandr vrat karane ka pratipadan | brihaspati aur yudhishthir ka sanvad | vibhinn papoan ke phalasvaroop narakadi ki prapti evan tiryagyoniyoan mean janm lene ka varnan | pap se chhootane ke upay tatha annadan ki vishesh mahima | brihaspati ka yudhishthir ko ahiansa evan dharm ki mahima batana | hiansa aur maansabhakshan ki ghor ninda | mady aur maans bhakshan ke dosh tatha unake tyag ki mahima | maans n khane se labh tatha ahiansadharm ki prashansa | dvaipayan vyas aur ek ki de ka vrittant | ki de ka kshatriy yoni mean janm tatha vyasaji ka darshan | ki de ka brahman yoni mean janm tatha sanatanabrahm ki prapti | dan ki prashansa aur karm ka rahasy | vidvan evan sadachari brahman ko annadan ki prashansa | tap ki prashansa tatha grihasth ke uttam kartavy ka nirdesh | pativrata striyoan ke kartavy ka varnan | narad ka pundarik ko bhagavan narayan ki aradhana ka upadesh | brahman aur rakshas ka samagun vishayak vrittant | shraddh ke vishay mean devadoot aur pitaroan ka sanvad | papoan se chhootane ke vishay mean maharshi vidyutprabh aur indr ka sanvad | dharm ke vishay mean indr aur brihaspati ka sanvad | vrishotsarg adi ke vishay mean devataoan, rrishiyoan aur pitaroan ka sanvad | vishnu, devagan, vishvamitr aur brahma adi dvara dharm ke goodh rahasy ka varnan | agni, lakshmi, aangira, gargy, dhaumy tatha jamadagni dvara dharm ke goodh rahasy ka varnan | vayu dvara dharmadharm ke rahasy ka varnan | lomash dvara dharm ke rahasy ka varnan | arundhati, dharmaraj aur chitragupt dvara dharm sambandhi rahasy ka varnan | pramathaganoan dvara dharmadharm sambandhi rahasy ka kathan | diggajoan ka dharm sambandhi rahasy evan prabhav | mahadev ji ka dharm sambandhi rahasy ka varnan | skandadev ka dharm sambandhi rahasy ka varnan | bhagavan vishnu aur bhishm dvara dharm sambandhi rahasyoan ke mahatmy ka varnan | jinaka ann grahan karane yogy hai aur jinaka grahan karane yogy nahian hai, un manushyoan ka varnan | dan lene aur anuchit bhojan karane ka prayashchit | dan se svargalok mean jane vale rajaoan ka varnan | paanch prakar ke danoan ka varnan | tapasvi shrikrishn ke pas rrishiyoan ka ana | rrishiyoan ka shrikrishn ka prabhav dekhana aur unase vartalap karana | narad dvara himalay par shiv ki shobha ka vistrit varnan | shiv ke tisare netr se himalay ka bhasm hona | shiv-parvati ke dharm-vishayak sanvad ki utthapana | varnashram sambandhi achar | pravritti-nivrittiroop dharm ka niroopan | vanaprasth dharm tatha usake palan ki vidhi aur mahima | brahmanadi varnoan ki prapti mean shubhashubh karmoan ki pradhanata ka varnan | bandhan mukti, svarg, narak evan dirghayu aur alpayu pradan karane vale karmoan ka varnan | svarg aur narak prapt karane vale karmoan ka varnan | uttam aur adham kul mean janm dilane vale karmoan ka varnan | manushy ko buddhiman, mandabuddhi tatha napuansak banane vale karmoan ka varnan | rajadharm ka varnan | yoddhaoan ke dharm ka varnan | ranayajn mean pranotsarg ki mahima | sankshep se rajadharm ka varnan | ahiansa aur indriy sanyam ki prashansa | daiv ki pradhanata | trivarg ka niroopan | kalyanakari achar-vyavahar ka varnan | vividh prakar ke karmaphaloan ka varnan | andhatv aur pangutv adi doshoan aur rogoan ke karanabhoot dushkarmoan ka varnan | uma-maheshvar sanvad mean mahattvapoorn vishayoan ka vivechan | praniyoan ke char bhedoan ka niroopan | poorvajanm ki smriti ka rahasy | marakar phir lautane mean karan svapnadarshan | daiv aur purusharth tatha punarjanm ka vivechan | yamalok tatha vahaan ke margoan ka varnan | papiyoan ki narakayatanaoan ka varnan | karmanusar vibhinn yoniyoan mean papiyoan ke janm ka ullekh | shubhashubh adi tin prakar ke karmoan ka svaroop aur unake phal ka varnan | madyasevan ke doshoan ka varnan | puny ke vidhan ka varnan | vrat dharan karane se shubh phal ki prapti | shauchachar ka varnan | ahar shuddhi ka varnan | maansabhakshan se dosh tatha maans n khane se labh | gurupooja ka mahattv | upavas ki vidhi | tirthasthan ki vidhi | sarvasadharan dravy ke dan se puny | ann, suvarn aur gaudan ka mahatmy | bhoomidan ke mahattv ka varnan | kanya aur vidyadan ka mahatmy | til ka dan aur usake phal ka mahatmy | nana prakar ke danoan ka phal | laukik-vaidik yajn tatha devataoan ki pooja ka niroopan | shraddhavidhan adi ka varnan | dan ke paanch phal | ashubhadan se bhi shubh phal ki prapti | nana prakar ke dharm aur unake phaloan ka pratipadan | shubh aur ashubh gati ka nishchay karane vale lakshanoan ka varnan | mrityu ke bhed | kartavyapalanapoorvak shariratyag ka mahan phal | kam, krodh adi dvara dehatyag karane se narak ki prapti | mokshadharm ki shreshthata ka pratipadan | mokshasadhak jnan ki prapti ka upay | moksh ki prapti mean vairagy ki pradhanata | saankhyajnan ka pratipadan | avyaktadi chaubis tattvoan ki utpatti adi ka varnan | yogadharm ka pratipadanapoorvak usake phal ka varnan | pashupat yog ka varnan | shivaliang-poojan ka mahatmy | parvati ke dvara stri-dharm ka varnan | vansh parampara ka kathan aur shrikrishn ke mahatmy ka varnan | shrikrishn ki mahima ka varnan aur bhishm ka yudhishthir ko rajy karane ka adesh | shrivishnusahasranamastotramh | japane yogy mantr aur sabere-sham kirtan karane yogy devata | rrishiyoan aur rajaoan ke mangalamay namoan ka kirtan-mahatmy | gayatri mantr ka phal | brahmanoan ki mahima ka varnan | kartaviry arjun ko varadan prapti aur unamean abhiman ki utpatti ka varnan | brahmanoan ki mahima vishayak kartaviy arjun aur vayu devata ka sanvad | vayu dvara udaharan sahit brahmanoan ki mahatta ka varnan | brahmanashiromani utathy ke prabhav ka varnan | brahmarshi agasty aur vasishth ke prabhav ka varnan | atri aur chyavan rrishi ke prabhav ka varnan | kap danavoan ka svargalok par adhikar | brahmanoan dvara kap danavoan ko bhasm karana | bhishm dvara shrikrishn ki mahima ka varnan | shrikrishn ka pradyumn ko brahmanoan ki mahima batana | shrikrishn dvara durvasa ke charitr ka varnan karana | shrikrishn dvara bhagavan shankar ke mahatmy ka varnan | bhagavan shankar ke mahatmy ka varnan | dharm ke vishay mean agam-praman ki shreshthata | bhishm dvara dharmadharm ke phal ka varnan | sadhu-asadhu ke lakshan tatha shishtachar ka niroopan | yudhishthir ka vidya, bal aur buddhi ki apeksha bhagy ki pradhanata batana | bhishm ka shubhashubh karmoan ko hi sukh-du:kh ki prapti ka karan batana | nityasmaraniy devata, nadi, parvat, rrishi aur rajaoan ke nam-kirtan ka mahatmy | bhishm ki anumati se yudhishthir ka saparivar hastinapur prasthan
bhishmasvargarohan parv
bhishm ke antyeshti sanskar ki samagri lekar yudhishthir adi ka agaman | bhishm ka dhritarashtr aur yudhishthir ko kartavy ka upadesh dena | bhishm ka shrikrishn adi se dehatyag ki anumati lena | bhishm ka pranatyag | dhritarashtr dvara bhishm ka dah sanskar | ganga ka bhishm ke lie shok prakat karana aur shrikrishn ka unhean samajhana

varnamala kramanusar lekh khoj

   a    a    i    ee    u    oo    e    ai    o    au    aan    k    kh    g    gh    n    ch    chh    j    jh    n    t    th    d    dh    n    t    th    d    dh    n    p    ph    b    bh    m    y    r    l    v    sh    sh    s    h    ksh    tr    jn    rri    rri    aau    shr    aah